1. สคฺคกณฺฑวณฺณนา

[1] อิทานิ ยสฺมา อภิเธยฺยตฺโถ นาม ปญฺญตฺติปรมตฺถตฺถวเสน ทุวิโธ, เตสุ เยภุยฺเยน ปญฺญตฺตตฺถโต ปรมตฺถตฺโถว เสฏฺโฐ, เตสุปิ โอธิโส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรตฺตา ยถากฺกมํ อฏฺฐ ธมฺมา เสฏฺฐา, ตโตปิ นิพฺพานเมว เสฏฺฐํ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธว เสฏฺโฐฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติ [ธ. ป. 273; เนตฺติ. 125]ฯ เอตฺถ หิ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ [อ. นิ. 4.34; 5.32; อิติวุ. 90] วจนโต สพฺเพสมฺปิ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ วิราคสงฺขาโต นิพฺพานเมว เสฏฺโฐ, จกฺขุมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ เตสํ สพฺเพสมฺปิ ธมฺมานํ, เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานญฺจ ปญฺญตฺตตฺถานํ เสฏฺโฐติ อยมตฺโถ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สพฺพตฺถเสฏฺฐตฺถาภิธายกาภิธานภูตํ พุทฺธาติธานเมว ปฐมํ สคฺคกณฺฑสฺส อาทิมฺหิ ปตฺถิยวเสน [สตฺถิยวเสน (ก.)] ทสฺเสตุมาห ‘‘พุทฺโธ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ ชินสทฺทนฺตํ สพฺพพุทฺธสฺส นามํฯ สพฺพํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, สกมฺมกา กตฺตริ ตปจฺจโยฯ วิสิฏฺฐา พุทฺธิ อสฺสตฺถีติ พุทฺโธ, ปสํสายํ ยทาทินา ณปจฺจโยฯ ทานสีลกฺขนฺธาทโย ฐานาฏฺฐานญาณาทโย วา ทส พลานิ ยสฺเสติ ทสพโลฯ สาสติ วินยติ สตฺเตติ สตฺถาฯ สพฺพธมฺมชานนสีลตาย สพฺพญฺญูฯ ทฺวิปทานํ, ทฺวิปเทสุ วา อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม, พุทฺธวํสวณฺณนายํ [พุ. วํ. อฏฺฐ. 37 นิทานกถา] นิทฺธารณลกฺขณาย ฉฏฺฐิยา สมาสสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา เนทิสี นิทฺธารณลกฺขณา ฉฏฺฐี คมฺยเตฯ กสฺมา ปน โส ตตฺถ ปฏิสิทฺโธติ? สมาเส เยภุยฺเยน นิทฺธารณลกฺขณตฺตยสฺส วิกลาภาวโตฯ กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ฉฏฺฐิยาเยว ปฏิสิทฺโธ, สตฺตมิยา ปน นิทฺธารณลกฺขณาย วิชฺชมานตฺตา ตสฺสาปิ โส ปฏิเสธนีโยเยวฯ มุนีนํ อินฺโท ราชา มุนินฺโทฯ ปุญฺญญาณภาคฺยาทโย ภคํ นาม, ตํโยคา ภควาฯ นาถติ สตฺตานํ หิตํ ยาจติ, กิเลเส วา อุปตาเปติ, สตฺเตสุ วา อิสฺสริยํ กโรติ, เตสํ วา หิตํ อาสีสตีติ นาโถฯ พุทฺธธมฺมสมนฺตญาณทิพฺพจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคตตฺตา จกฺขุมาฯ สพฺพทา พฺยามปฺปภาย กายโต นิจฺฉรณวเสน องฺคีรโสฯ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ มุนนโต มุนิ, ธมฺมวาเทสุ วา โมนกรณโต มุนิฯ

[2] โลกานํ, โลเกสุ วา นาโถ โลกนาโถฯ อตฺตโน อธิกสฺส กสฺสจิปิ อุตฺตมปุคฺคลสฺส อภาวโต อนธิวโร, สพฺพปริยนฺตคตตฺตภาวตฺตา วา นตฺถิ เอตสฺส อิโต อญฺโญ อธิโก ปตฺเถตพฺโพ อตฺตภาโวติ อนธิวโรฯ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนโต คเวสนโต มเหสิ, มหนฺโต วา อีโส วิภูติ เอตสฺสาติ มเหสิฯ หิตํ วินยติ อนุสาสตีติ วินายโก, วิสิฏฺฐํ วา นิพฺพานํ สตฺเต เนตีติ วินายโกฯ