89. สุนํหิสุ

นามสฺส ทีโฆ โหติ สุนํหิสุฯ สุคตานํฯ

29. ปญฺจมฺย+วธิสฺมา

เอตสฺมา อวธิการกา ปญฺจมีวิภตฺติ โหติฯ สฺมา+หิอิติ ปญฺจมีฯ ปญฺจมฺเยกวจนํ สฺมา,

‘‘อโต’’ ‘‘ฏาเฏ’’ ‘‘เว’’ติ จ วตฺตเตฯ

43. สฺมา+สฺมิํนํ

อการนฺตโต นามสฺมา ปเรสํ สฺมา+สฺมิํนํ ฏา+เฏ โหนฺติ วา ยถากฺกมํฯ สุคตา อเปหิ สุคตมฺหา สุคตสฺมา วาฯ ปญฺจมีพหุวจนญฺหิ, สุคเตภิ สุคเตหิฯ

39. ฉฏฺฐี สมฺพนฺเธ

การเกหิ อญฺโญ สมฺพนฺโธ, ตตฺร ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติฯ ส+นํอิติ ฉฏฺฐี, ฉฏฺเฐกวจนํ ส, สุคตสฺส วิหาโร, ฉฏฺฐีพหุวจนํ นํ, สุคตานํฯ

14. สตฺตมฺยา+ธาเร

อาธารการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติฯ สฺมิํ+สุอิติ สตฺตมีฯ สตฺตมฺเยกวจนํ สฺมิํ, สุคเต ปติฏฺฐิตํ สุคตมฺหิ สุคตสฺมิํ วาฯ สตฺตมีพหุวจนํ สุ, ‘‘สุ+หิสฺว+สฺเส’’ติ เอ, สุคเตสุฯ

สุคโต, สุคตาฯ โภ สุคต, โภ สุคตา, ภวนฺโต สุคตาฯ สุคตํ, สุคเตฯ สุคเตน, สุคเตภิ , สุคเตหิฯ กรเณ สุคเตน, สุคเตภิ, สุคเตหิฯ สุคตสฺส, สุคตาย, สุคตานํฯ สุคตา, สุคตมฺหา, สุคตสฺมา, สุคเตภิ, สุคเตหิฯ สุคตสฺส, สุคตานํฯ สุคเต, สุคตมฺหิ, สุคตสฺมิํ, สุคเตสุฯ

สุคโต สุคโตฯ สุคตํ นมติฯ สุคเตน กโตฯ สุคเตน ชิโตฯ สุคตสฺส ทเทฯ สุคตา วิคโตฯ สุคตสฺส สุโตฯ สุคเต รมเตฯ เอวํ –

สูรา+สุร+นโร+รค+นาค+ยกฺขา,

คนฺธพฺพ+กินฺนร+มนุสฺส+ปิสาจ+เปตา;

มาตงฺค+ชงฺคม+ตุรงฺค+วราห+สีหา,

พฺยคฺฆ+จฺฉ+กจฺฉป+ตรจฺฉ+มิค+สฺส+โสณาฯ

อาโลก+โลก+นิลยา+นิล+จาค+โยคา,

วายาม+คาม+นิคมา+คม+ธมฺม+กามา;

สงฺโฆ+ฆ+โฆส+ปฏิฆา+สว+โกธ+โลภา,

สารมฺภ+ถมฺภ+มท+มาน+ปมาท+มกฺขาฯ

ปุนฺนาค+ปูค+ปนสา+สน+จมฺปก+มฺพ-

หินฺตาล+ตาล+วกุล+ชฺชุน+กิํสุกา จ;

มนฺทาร+กุนฺท+ปุจิมนฺท+กรญฺช+รุกฺขา,

เญยฺยา มยูร+สกุณ+ณฺฑช+โกญฺจ+หํสาฯ

สุคตสทฺโทว, ยโต สพฺโพ สทฺโท, น สทฺทตาลิตตฺโถว, อถ โข สํโยคาทิวเสนปิ อตฺถํ วทนฺติฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สํโยคา วิปฺปโยคา จ, สาหจริยา+วิโรธโต;

อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, สทฺทนฺตรสมีปโตฯ

สามตฺโถฺย+จิตฺร+เทเสหิ , กาล+พฺยตฺตา+นุรูปโต;

อุปจาร+กากุเภท, สมฺพนฺเธหุ+ปลกฺขณาฯ

วจนา จ ตทงฺคตฺตา, ปธานตฺตาติอาทิหิ;

สทฺท+ตฺถา ปวิภชฺชนฺเต, น สทฺทาเทว เกวลาติฯ

เอตฺถ สํโยคโต ตาว, ‘‘สกิโสรา เธนุ ทียตู’’ติ, กิโสโร อสฺสโปตโก, ตํสํโยคโต วฬวา เอว ปตียเตฯ

วิปฺปโยคโต – ‘‘อกิโสรา อานียตู’’ติ ตปฺปฏิเสธา วฬวา เอว ปตียเตฯ

สหจรณโต – ‘‘ราม+ลกฺขณ’’อิติ อุภินฺนํ สหจรเณน ราโมติ ทาสรถิ เอว ราโม, น อญฺญาภิธาโน ชามทคนฺยาทิฯ ลกฺขโณปิ โสมิตฺติ เอว, น ตุ โย โกจิ ลกฺขโณฯ

วิโรธโต – ‘‘ราม+ชฺชุนา’’ อิติ ภคฺคโว สหสฺสพาหุ จ อญฺญมญฺญวิรุทฺธาติ เต เอว ปตียนฺเต, น ทาสรถิ สพฺยสาจิ จฯ

อตฺถโต – ‘‘สินฺธว+มานย, ปวิสามิ รณงฺคณ’’มิติ รณงฺคณปเวโส วาหนวิเสเสน โหตีติ อตฺถโต ตุรงฺคปตีติ, น ตุ ลวณวิเสสํฯ

ปกรณโต-โภชนวิธิมฺหิ อุปสงฺขริยมาเน ‘‘สินฺธว+มานเย’’ติ, อตฺร หิ สทฺทนฺตรสฺสา+ภาเวปิ โภชโนปกรณสมวาย+มาโลกิตภาวโต ลวเณ ปฏิปตฺติ, ตาทิโส หิ ปตฺถาโวติฯ

ลิงฺคโต – ‘‘เทวทตฺตํ ปฐม+มุปเวสย สมาราธิตคุรุํ’’ติ, อตฺร สมาราธิตคุรุตฺเตน ลิงฺเคน ตสฺส พาหุสฺสจฺจ+มวคมฺยเต, น ตุ โย โกจิ เทวคุโณฯ

สนฺนิธานโต – ‘‘อชฺชุโน กตวีริโยติ’’ ปตียเต, โน อกตวีริโย อชฺชุโนติฯ

สามตฺถิยโต – ‘‘อนุทรา กญฺญา’’ติ อุทเร อสติ กญฺญา เอว นตฺถีติ ตสฺสา กิสางฺคิยา มชฺฌปเทโสติ ปตียเตฯ

โอจิตฺรโต – ‘‘รามสทิโส+ยํ’’ อิติ, อตฺร หิ ราโม ปยุตฺตทาสรถิสฺมิํ ภิยฺโย สาธารโณ ปริจโยติ ทาสรถิ เอว ปตียเต, น ภคฺควราโมฯ

เทสโต – ‘‘โปฏฺฐปา’’ อิติ กิสฺมิญฺจิ เทเส ปสํสาวจนํฯ กิสฺมิญฺจิ อกฺโกสวจนํฯ

กาลโต – ‘‘ปเจ’’ติ ทกฺขิณาปเถ กตฺถจิ ปุพฺพณฺเห ยาคุปาเก, สายณฺเห ตุ โอทนปาเกฯ

พฺยตฺติโต – ‘‘คามสฺส อทฺธ’’ มิติ สมภาเค, นปุํสกตฺตาฯ ‘‘คามสฺส อทฺโธ’’ติ ปุมตฺเตน ตุ อสมภาเคฯ

อนุรูปโต – ‘‘นรปติ สาธุ รกฺขติ โคมณฺฑล’’มิติ มหีมณฺฑลปาลนํ ราชิโน+นุรูป+มิติ มหีมณฺฑลปาลเนว ปตีติ, น ตุ โคยูถรกฺขเนฯ

อุปจารโต – อตํสภาเว ตํสภาวาโรปน+มุปจาโร, ส จ ตทฏฺโฐ, ตทฺธมฺโม, ตํสหจริโย, ตํสมีโปติ จตุพฺพิโธ , ตตฺถ ยถากฺกมํ มญฺจา อุกฺโกสนฺติ, อคฺคิ มาณโว, ยฏฺฐิํ ปเวสย, คงฺคายํ วโชติฯ

กากุโต-กากุสทฺโท อิตฺถิยํ, ส จ วิการ+โสก+ภีติ+ธนิรูเปสุ ทิสฺสติ, วตฺตุ กายวิการา กถญฺจิ ตํ อกตวาอปิ เกนจิ อญฺเญน ‘‘กิํ ตฺวํ ตํ อกาสิ ‘‘อิติ ปุฏฺโฐ โกเปน ภมุเภทา ‘‘อหํ กตวา อมฺหี’’ติ กเถติ, ตสฺส ภมุเภทกฺริยา อกฺริยาปฏิญฺญํ สูจยติฯ

สมฺพนฺธ โต – ‘‘มาตริ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ปิตริ สุสฺสูยิตพฺพํ’’ อิติ, อตฺร หิ สมาตริ สปิตรีติ สมฺพนฺธิสทฺทาภาเวปิ สา มาตา โส ปิตา จ อสฺส ปุตฺตสฺสาติ ปตียเตฯ

อุปลกฺขณโต – ‘‘กาเกหิ รกฺขิตพฺพํ ทธี’’ติ กากสทฺโท สพฺเพส+มุปฆาตกานํ สามญฺญํ อุปลกฺเขตีติ สุนขาทิสพฺเพหิปิ นิวารียเตฯ

วจนโต – ‘‘ทารา’’อิติ ทารสทฺโท กลตฺเต พหุวจนนฺโต, อญฺญตฺถ อนิยตวจโนฯ

ตทงฺคตฺตา – ‘‘สชฺชิตํ โภชน’’มิติ วุตฺเต ตปฺปริกฺขารตฺตา ตทุปกรณ อาสน, ปาติ, พฺยญฺชนาทีนํ สมฺปาทนมฺปิ ปตียเตฯ

ปธานภาวโต – ‘‘นิคฺคจฺฉติ อวนินาโถ’’ติ รญฺโญ นิคฺคมเนน ตทุปชีวีนมฺปิ นิคฺคมนํ วิญฺญายติฯ

วุตฺตญฺจ –

เนยฺยนีตตฺถสุตฺเตสุ , เญยฺยํ สทฺทตฺถมตฺตกํ;

เน+ตฺถ วตฺตพฺพอตฺเถน, สุตฺตํ นีตตฺถกํ ภเวติฯ

เอว+มญฺเญสมฺปิ อการนฺตานํ ปุลฺลิงฺคานํ สทฺทานํ รูปนโย กฺริยา+ภิสมฺพนฺโธ จฯ สุคตสทฺทโต ยสฺส สทฺทสฺส วิเสโส อตฺถิ, ตํ วกฺขามฯ อิโต ปรํ ฉฏฺฐิยา จตุตฺถีสมตฺตา ปญฺจมีพหุวจนสฺส จ ตติยาพหุวจเนน สมตฺตา น ตา ทสฺสิยนฺเตฯ

คุมฺพ สิ, ‘‘อโต’’ ‘‘สิสฺสา’’ติ จ วตฺตเตฯ

110. กฺวเจ+วาฯ

อการนฺตโต นามสฺมา ปรสฺส สิสฺส เอ โหติ วา กฺวจิฯ คุมฺเพ คุมฺโพ, คุมฺพาฯ โภ คุมฺพ คุมฺพา, ภวนฺโต คุมฺพา อิจฺจาทิ สุคตสมํฯ เอวํ ผุสฺสิตคฺเค ผุสฺสิตคฺโค, วตฺตพฺเพ วตฺตพฺโพ อิจฺจาทิฯ สิสฺโส+การสฺส นิจฺจตฺตา กตฺถจิ ปกฺเข เอการตฺต+มิท+มารทฺธนฺติ สิสฺโส+การปกฺเข เอว ภวตีติ ‘‘อํ นปุํสเก’’ติ อ+มาเทเสน เอการสฺส นปุํสกวิสเย พาธิตตฺตา ‘‘พหุลํ’’ วิธานา นปุํสเกปิ สุเข ทุกฺเขติ กฺวจิ โหเตวฯ

‘‘โยสฺส’’ ‘‘เฏ’’ติ จ วตฺตเตฯ

135. เอกจฺจาทีห+โต

อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติฯ เอกจฺโจ, เอกจฺเจฯ โภ เอกจฺจ เอกจฺจา, เอกจฺเจฯ เอกจฺจํ, เอกจฺเจฯ เอวํ เอส+ส+ปฐมสทฺทานํฯ