7. ขาทิกณฺฑ

อถ ธาตูหิเยว ภาว+กมฺม+กตฺตุ+กรณาทิสาธนสหิตํ ขาทิวิธานํ อารภียเต –

‘‘ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ’’ อิจฺจาทีหิ ปจฺจยวิธานญฺจ ปรรูปทฺวิตฺตาทิการิยญฺจ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพํฯ ติติกฺขนํ ติติกฺขา, ‘‘อิตฺถิย+มณกฺติกยกยา จ’’ อิติ สุตฺเตน อปจฺจโย จ ‘‘อิตฺถิย+มตฺวา’’ติ อาปจฺจโย จ โหติฯ ตถา วีมํสนํ วีมํสาฯ ‘‘กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ’’ติ ฉปฺปจฺจยาทิมฺหิ กเต ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉาฯ คุป=โคปเน, พธ=พนฺธเนติ อิเมหิ ธาตูหิ ‘‘นินฺทายํ คุป+พธา พสฺส โภ จ’’ อิติ ฉปจฺจยาทิมฺหิ จ ทฺวิตฺเต ปรพการสฺส อิมินา ภกาเร จ กเต อปจฺจยาทิ โหติฯ ชิคุจฺฉนํ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉนํ พีภจฺฉาฯ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิ+จฺฉายํ เต’’ อิติ อิจฺฉาย+มตฺเถ ข+ส+ฉปฺปจฺจยา โหนฺติฯ ภุช=ปาลนชฺโฌหาเรสุ, พุภุกฺขนํ พุภุกฺขาฯ ชิ=ชเย, ชิคิํสนํ, ชิคิํสาฯ ฆส=อทเน, ชิฆจฺฉนํ ชิฆจฺฉาฯ

27. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ ภวนฺติ, พหุลํวิธานา กตฺตุกรณาทีสุปิฯ ภู=สตฺตายํ, ‘‘ยุวณฺณาน+เม โอปจฺจเย’’ติ โอกาเร ‘‘อูพฺยญฺชนสฺสา’’ติ อูอาคโม, ญฺญกาโร อาทฺยาวยวตฺโถฯ โอสฺส ‘‘เอโอน+ มยวา สเร’’ติ อวาเทโส, ภูยเตติ ภวิตพฺพํ ภวตา ภวนียํฯ ภาวสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ นปุํสกลิงฺคํฯ

ตพฺพาทฺยภิหิโต ภาโว,

ทพฺพมิว ปกาสตีติ-พหุวจนญฺจ โหติฯ

กมฺเม-อภิปุพฺโพ, อภิภูยเต อภิภูยิตฺถ อภิภูยิสฺสเตติ อภิภวิตพฺโพ โกโธ ปณฺฑิเตน, อภิภวิตพฺพา ตณฺหา, อภิภวิตพฺพํ ทุกฺขํฯ เอวํ อภิภวนีโย อภิภวนียา อภิภวนียํ, กมฺเม อภิเธยฺยสฺเสว ลิงฺควจนานิฯ

วิเสสฺสลิงฺคาตพฺพาที, ตตฺถา+โท ปญฺจ ภาวชา;

นปุํสเก สิยุํ ภาเว, กฺโต จา+โน อกตฺตริฯ

ภาวสฺมิํ ฆณ ปุเม เอวํ, อิยุวณฺณา คหาทิโช;

อปจฺจโยปิ วา+สํขฺยา, ตุ+มาทิตฺวนฺตกา สิยุํฯ

อิโต ปรํ อุปสคฺคปุพฺพตา จ กาลตฺตยสฺส วากฺยคหณญฺจ วุตฺตนเยน ญาตพฺพํ, ตสฺมา อนุรูปวากฺยเมว ทสฺสยิสฺสาม –

อาส=อุปเวสเน, อาสเน อาสิตพฺพํ ตยา อาสนียํฯ กมฺเม-อุปาสียตีติ อุปาสิตพฺโพ คุรุ อุปาสนีโยฯ สี=สเย, เอ+อยาเทสา, สยนํ สยิตพฺพํ สยนียํ ตยาฯ อติสียตีติ อติสยิตพฺโพ กโฏ เต อติสยนีโยฯ ปท=คมเน, ‘‘ปทาทีนํ กฺวจี’’ติ ยุก, กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, ทสฺสโช ปุพฺพรูปญฺจ, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปชฺชิตพฺพํ อุปฺปชฺชนียํฯ ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ มคฺโค ปฏิปชฺชนีโยฯ