2. นามกณฺฑ

อถ นามานิ วุจฺจนฺเตฯ ตํ อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนา จ+ตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํฯ ตํ ทุวิธํ สลิงฺคา+ลิงฺคโต, อนฺวตฺถรุฬฺหิโต จ, ติวิธํ ปุมิ+ตฺถิ+นปุํสกลิงฺคโต, รุกฺโข, ลตา, วนนฺติฯ จตุพฺพิธํ สามญฺญ+คุณ+กฺริยา+ยทิจฺฉานามโต, รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติฯ อฏฺฐวิธํ อวณฺณิ+วณฺณุ+วณฺโณ+การ+นิคฺคหีตนฺตปกติเภทโต, เอตฺถ กิํสทฺโท นิคฺคหีตนฺโตฯ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, สทฺโท, ธาตุ จฯ

ตตฺถ สลิงฺเคสุ ตาว อการนฺตโต ปุลฺลิงฺคา สุคตสทฺทา สตฺต วิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเตฯ สุคตอิติ ฐิเต –

1. ทฺเว ทฺเว+กาเนเกสุ นามสฺมา สิโย อํโย นา หิ ส นํ สฺมา หิ ส นํ สฺมิํ สุ

เอเตสํ ทฺเว ทฺเว โหนฺติ เอกาเนกตฺเถสุ วตฺตมานโต นามสฺมา ยถากฺกมํฯ ยโต อิเม สตฺต ทุกา โหนฺติ, ‘‘อตฺถวนฺต+มธาตุก+มปจฺจยํ ปาฏิปทิกํ กิตก+ตทฺธิต+สมาสา เจ’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ นามํ ปาฏิปทิกํ นามฯ เกจิ สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺค+สงฺขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ ปาฏิปทิกนฺติ วทนฺติฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ ปเร;

สงฺขฺยา+กมฺมาทิกานนฺตุ, วิภตฺติ วาจกา มตาฯ

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สงฺขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ;

สทฺทตฺถ+มพฺรวุํ เกจิ, วิภตฺติ ปน โชตกาติ จฯ

ตโต เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนญฺจาติ อนิยเมน ปสงฺเค ‘‘นามสฺมา’’ติ อธิกาโรฯ

37. ปฐมา+ตฺถมตฺเต

นามสฺสา+ภิเธยฺยมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ วตฺติจฺฉาวสา ปฐมาเย+กวจนพหุวจนานิฯ สิ โยอิติ ปฐมาฯ สิสฺสิ+การสฺสา+นุพนฺธตฺตา อปฺปโยโคฯ ปโยชนํ ‘‘กิ+มํสิสู’’ติ สํเกโต, ตถา อํวจนสฺสา+การสฺสฯ เอตฺถ ตถาติ วุตฺตสฺสาติเทโส อญฺญทียธมฺมาน+มญฺญตฺถปาปน+มติเทโสฯ เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ ปฐเมกวจนํ สิฯ

อโตติ วตฺตเต, อโตติ นามวิเสสนตฺตา ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ ปริภาสโต อการนฺตโต นามสฺมา วิธิฯ

109. สิสฺโส

อการนฺตโต นามสฺมา สิสฺส โอ โหติฯ ปุพฺพสรโลเป สุคโต ติฏฺฐติฯ พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ โยฯ เอวํ อุปริปิ โยเชตพฺพํฯ

41. อโต โยนํ ฏาเฏ

อการนฺตโต นามสฺมา ปฐมาทุติยาโยนํ ฏาเฏ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ฏการานุพนฺธตฺตา ‘‘ฏานุพนฺธา+เนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ติ สพฺพาเทโสฯ สุคตา ติฏฺฐนฺติฯ

‘‘ปฐมา+ตฺถมตฺเต’’ติ วตฺตเตฯ