15. ภูสนา+ทรา+นาทเรสฺว+ลํ+สา+สาติ

ภูสนาทีสฺว+ตฺเถสฺว+ล+มาทโย สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติฯ อลํ กริตฺวา สกฺกริตฺวา อสกฺกริตฺวาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต ปฺเย จ ‘‘สา สาธิกรา จ จริจฺจา’’ติ จาเทโส ปรรูปญฺจฯ อลํกริย, สกฺกจฺจ, อสกฺกจฺจฯ

16. อญฺเญจา+ติ สุตฺเตน สมาเส กเต… เอตฺถ ยถา ทฺวารํ วิวราติ วุตฺเต ปกรณโต อคฺคล+มิติ วิญฺญายติ, เอว+มิธาปิ นิปาตปภาเว อญฺเญ จาติ สามญฺญํ เจ+ติ อาคมานุสาเรน ลพฺภมานวิภตฺยนฺตปฏิรูปนิปาตาว วิญฺญายนฺติฯ อคฺคโต ภวิตฺวา ปุโรภุยฺย, อนฺตรหิโต หุตฺวา ติโรภูย, อนฺตรธานํ กตฺวา ติโรกริย, อุรสิ กตฺวา อุรสิกริย, มนสิ กตฺวา มนสิกริย, มชฺเฌ กตฺวา มชฺเฌกริย, ตุณฺหี ภวิตฺวา ตุณฺหี ภูยฯ

17. วา+เนก+ญฺญตฺเถ

อเนกํ สฺยาทฺยนฺตํ อญฺญสฺส ปทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ วา โหติฯ

ปทนฺตรสฺส ยสฺส+ตฺโถ, ปธานํ ลิงฺค+มสฺส จ;

สมาโส โส+ย+มญฺญตฺโถ, พหุพฺพีหิปรวฺหโยฯ

โส จ นววิโธ ทฺวิปโท, ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท, น-นิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท, อุปมานปุพฺพปโท, สงฺโขฺยภยปโท, ทิสนฺตราลตฺโถ, พฺยติหารลกฺขโณ จาติฯ

1. ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติฯ

(ก) ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว-อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามนฺติ อาคตสมโณ สงฺฆาราโมฯ โส จ ทุวิโธ ตคฺคุณา+ตคฺคุณวเสนฯ วุตฺตญฺหิ –

ตคฺคุโณ+ตคฺคุโณ เจ+ติ,

โส สมาโส ทฺวิธา มโตฯ

ตํ ยถา ‘นียตํ ลมฺพ-

กณฺโณ+’ ‘ยํ ทิฏฺฐสาคโร’ฯ

เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา ‘ลมฺพกณฺณ+มานยา’ติฯ ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา ‘พหุธน+มานยา’ติฯ

อิธ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโตฯ เอตฺถ จ อาคตสทฺโท จ สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺฐตฺวา ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติฯ ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํฯ ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ, อภิรูฬฺหาว, ณิชายํ นาวํ สา อภิรูฬฺหวาณิชา นาวาฯ

(ข) ตติยตฺเถ-ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน โส ชิตินฺทฺริโย สมโณ, เอวํ ทิฏฺฐธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจฯ วิชิตา มารา อเนนาติ วิชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโมฯ กรณตฺเถ-ฉินฺโน รุกฺโข เยน โส ฉินฺนรุกฺโข ผรสุฯ

(ค) จตุตฺถิยตฺเถ-ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส โส ทินฺนสุงฺโก ราชา, ทินฺนํ โภชนํ อสฺสาติ ทินฺนโภชโนฯ

(ฆ) ปญฺจมิยตฺเถ-นิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย=สุขํ ยสฺมาติ นิรโย, นิกฺกิเล- โส ฯ อเปตํ วิญฺญาณํ อสฺมาติ อเปตวิญฺญาโณ มตกาโย, อปคตภยเภรโว อรหาฯ

(ง) ฉฏฺฐิยตฺเถ-ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส ฉินฺนหตฺโถฯ เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโคฯ ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏฯ เตวิชฺโชติ เอตฺถ ติวิชฺโช เอวาติ สกตฺเถ โณ วุทฺธิ จฯ จตุปฺปโท, ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปญฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิญฺโญ, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺสตฺตํฯ นวงฺคํ สตฺถุสาสนํฯ ทสพโล, อนนฺตญาโณฯ ตีณิ ทส ปริมาณ+เมสํติ ติทสา เทวา, อิธ ปริมาณสทฺทสนฺนิมานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเตฯ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อุตฺตรปเท ‘‘อิมสฺสิ+ทํ วา’’ติ อิมสฺส อิทํฯ โก ปภโว อสฺสาติ กิํ ปภโว กาโยฯ วิคตํ มลํ อสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ, เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุมฺมุโข, ทุฏฺฐุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, เอวํ ทุสฺสีโลฯ ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโนฯ ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโลฯ อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโมฯ

ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, กมาติกฺกเม ปโยชนาภาวาฯ ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติ ชาตฉนฺโท, เอวํ ฉนฺทชาโตฯ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสญฺชาโตฯ มาสชาโต, ชาตมาโสฯ ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถฉินฺโนฯ

ทีฆาชงฺฆา อสฺสาติ ทีฆชงฺโฆ, เอตฺถ ปุมฺภาโว, ‘‘ฆปสฺสา’’ทินา รสฺโส จฯ ตถา ปหูตชิวฺโหฯ มหนฺตี ปญฺญา อสฺสาติ มหาปญฺโญฯ ‘‘อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเม+เว+กตฺเถ’’ติ วีปจฺจยาภาเวนฺตสฺส ฏาเทโส รสฺสตฺตญฺจฯ อิตฺถิยนฺติ กิํ, ขมาธโนฯ ภาสิตปุมาติ กิํ, สทฺธาธุโรฯ ปญฺญาปกติโก, ปญฺญาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โกฯ คณฺฑีวธนฺวาติ ปกตนฺตเรน สิทฺธํฯ

นานา=ปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตาสานุยสฺสโส นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโต, อยํ วิเสสน+อมาทิสมาสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณอญฺญปทตฺโถฯ

(จ) สตฺตมฺยตฺเถ-สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมิํ โส สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโทฯ สุลโภ ปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโสฯ อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานีฯ พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโมฯ อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํฯ พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสามิกํ นครํ, พหู นทิโย อสฺมินฺติ พหุนทิโก, อีการนฺตตฺตา กปจฺจโยฯ เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ, พหโว กตฺตาโร อสฺมิํ อสฺส วาติ พหุกตฺตุโก เทโส, เอวํ พหุภตฺตุโก, ‘‘ลฺตฺวิตฺถิยูหิ โก’’ติ โกฯ

[2] ภินฺนาธิกรโณ ยถา-เอกรตฺติํ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธิํ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโสฯ อุภโต พฺยญฺชน+มสฺสาติ อุภโตพฺยญฺชนโก, วิภตฺยโลโป ‘‘วา+ญฺญโต’’ติ โก จ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ, เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, ปตฺตหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโว อิจฺจาทิฯ

[3] ติปโท ยถา-ปรกฺกเมนา+ธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสาฯ เอวํ ธมฺมาธิคตโภคาฯ โอนีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โส โอนีตปตฺตปาณิฯ สีหสฺส ปุพฺพทฺธมิว กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโยฯ มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํฯ

[4] น-นิปาตปุพฺพปโท ยถา-นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสฺสโม, ‘‘ฏ นญสฺสา’’ติ นสฺส โฏฯ เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, กปจฺจโย, เอว+มุปริปิ เญยฺยํฯ นตฺถิ สํวาโส เอเตนาติ อสํวาโส, น วิชฺชเต วุฏฺฐิ เอตฺถาติ อวุฏฺฐิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโรฯ เอวํ อนุตฺตโร ‘‘อน สเร’’ติ อน, เอวํ อนนฺตํ, อนาสโวฯ

[5] ปฐมาตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา-สห เหตุนา วตฺตติ โส สเหตุโก สเหตุ วา, ‘‘สหสฺส โส+ญฺญตฺเถ’’ติ สหสฺส โส, เอวํ สปฺปีติกา, สปฺปจฺจยา, สกิเลโส, สอุปาทาโน, สปริวาโร สหปริวาโร วา, สห มูเลน อุทฺธโฏ สมูลุทฺธโฏ รุกฺโขฯ

[6] อุปมาโนปเมยฺยโชตกอิวยุตฺโต อุปมานปุพฺพปโท ปฐมาย ยถา-นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย โส นิคฺโรธปริมณฺฑโลฯ สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิย สูโร อยนฺติ กากสูโรฯ จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควาฯ เอวํ อตฺถภูโต, ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺธภูโตฯ มุญฺชปพฺพชมิว ภูตา อยํ มุญฺชปพฺพชภูตา กุทิฏฺฐิฯ ตนฺตากุลมิว ชาตา อยํติ ตนฺตากุลชาตาฯ

ฉฏฺฐฺยตฺเถ-สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ ภควา, มชฺฌปทโลโปฯ นาคสฺส คติ วิย คติ อสฺสาติ นาคคติฯ เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุฯ เอณิสฺส วิย ชงฺฆา อสฺสาติ เอณิชงฺโฆฯ พฺรหฺมุโน วิย สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโรฯ

[7] วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺยาอุภยปโท ยถา-ทฺเว วา ตโย วา ทฺวตฺติ, ทฺวตฺตโย จ เต ปตฺตา เจติ ทฺวตฺติปตฺตา, ‘‘ติสฺว’’อิติ ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อตฺตํฯ ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจา, เอวํ สตฺตฏฺฐมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิฯ

[8] ทิสนฺตราลตฺโถ ยถา-ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราลํ สา ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสาฯ เอตฺถ –

69. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเตติ

อิตฺถิวาจกา สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต ปุเมว โหนฺติฯ เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตราฯ ปุพฺพา จ สา ทกฺขิณา เจติ วาฯ