‘‘นีลุปฺปล+มตฺเถวา’’ติ กฺริยาย ยุตฺโต อจฺจนฺตาโยควิวจฺเฉทโก, นีลุปฺปลสฺส สพฺภาเวเยว ปติฏฺฐาปนโตฯ

21. สํขฺยาทิ

เอกตฺเถ สมาหาเร สํขฺยาทิ นปุํสกลิงฺคํ ภวติฯ ตโย โลกา สมาหฏา=จิตฺเตน สมฺปิณฺฑิตา, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ วา วากฺเย วิเสสนสมาเส กเต อิมินา นปุํสกตฺตํ ภวติฯ สมาหารสฺเส+กตฺตา เอกวจนเมว, ติโลกํ, โภ ติโลก, ติโลกํ, ติโลเกน อิจฺจาทิฯ เอวํ ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ มลานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ มลานํ สมาหาโรติ วา ติมลํ, ติลกฺขณํ, จตุสจฺจํ, ปญฺจสิกฺขาปทํ, ฉฏฺฐายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺฐสีลํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสีลํ, สตโยชนํฯ ทฺเว รตฺติโย สมาหฏา ทฺวิรตฺตํฯ

12. นญ

นอูจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ โหติฯ ญฺญกาโร ‘‘ฏ นญสฺสา’’ติ วิเสสนตฺโถ ‘ปามนปุตฺตาทีสุ นสฺส โฏ มา โหตู’ติฯ น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, ‘‘ฏ นญสฺสา’’ติ นสฺส ฏาเทโสฯ ญฺญ-กาโร เอตฺเถว วิเสสนตฺโถฯ

น-นิเสโธ สโต ยุตฺโต, เทสาทินิยมํ วินา;

อสโต วา+ผโล ตสฺมา, กถ+มพฺราหฺมโณติเจฯ

นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;

ปรสฺส มิจฺฉาญาณตฺตา+ขฺยาปนาโย+ปปชฺชเตฯ

ทุวิโธ จ+สฺส นสฺส อตฺโถ ปสชฺชปฏิเสธ+ปริยุทาสวเสนฯ ตตฺถ โย ‘‘อสูริกปสฺสาราชทารา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺส สพฺพทา อภาวํ ทีเปติ, โส ปสชฺชปฏิเสธวาจี นามฯ โย ปน ‘‘อพฺราหฺมณ+มานยา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิ การิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นามฯ วุตฺตญฺจ –

ปสชฺชปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;

วตฺถุโต+ญฺญตฺร ยา วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณํฯ

ยตฺร อพฺราหฺมณาทีสุ, วตฺถุํ ปริยุทสฺสติ;

ตกฺริยายุตฺตราชาทิํ, วเท โส ปริยุทาสโกฯ

ปสชฺชปฏิเสโธ ตุ, วตฺถนฺตร+มนาทิย;

กิญฺจิวตฺถุนิเสธสฺส, ปสงฺโค น ภเวยฺย โสฯ

ตทญฺโญ จ ตํวิรุทฺโธ,

ตทภาโว จ นญฺญตฺโถฯ

ตทญฺญตฺเถ – อพฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณโต อญฺโญ ตํสทิโสติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ, น พฺยากตา อพฺยากตา ธมฺมาฯ ตพฺพิรุทฺธตฺเถ-น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถฯ เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต, อยํ ปริยุทาสนโยฯ ตทภาเว-น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุญฺญํ, อกโรนฺโต, อภาโว ภวติฯ อยํ ปสชฺชปฏิเสธนโยฯ

เอตฺถ จ อุโภสุ ปริยุทาเส พฺราหฺมณา อญฺโญ พฺราหฺมณธมฺเม อปฺปติฏฺฐิโต ขตฺติยาทิ พฺราหฺมณสทิโสว อพฺราหฺมโณติ วุตฺเต ปตียเตฯ อิตรสฺมิํ ปน ปกฺเข เกนจิ สํสยนิมิตฺเตน ขตฺติยาโท พฺราหฺมโณติ วุตฺตสฺส มิจฺฉาญาณนิวุตฺติ กรียติ ‘‘พฺราหฺมโณ+ยํ น ภวติ อพฺราหฺมโณ’’ติ, พฺราหฺมณตฺตชฺฌาสิโต น ภวตีตฺยตฺโถฯ ตตฺถ สทิสตฺตํ วินา มิจฺฉาญาณาสมฺภวา ปโยคสามตฺถิยา จ สทิสปฏิปตฺติ, ตคฺคตา จ ลิงฺค+สงฺขฺยา ภวนฺติฯ อโตเยว อุจฺจเต ‘‘นญฺญิวยุตฺต+มญฺญสทิสาธิกรเณ, กถา หิ อตฺถสมฺปจฺจโย’’ติฯ

75. อน สเรติ

นญสทฺทสฺส สเร อน, น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโยฯ เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโฐ, อนาสโวฯ น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺฉาทิฯ พหุลาธิการา อยุตฺตตฺเถหิ เกหิจิ โหติฯ ปุน น คียนฺตีติ อปุนเคยฺยา คาถา, อโนกาสํ กาเรตฺวา, อมูลามูลํ คนฺตฺวา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสทฺธโภชี, อลวณโภชีฯ

13. กุปาทโย นิจฺจ+มสฺยาทิวิธิมฺหิ

กุสทฺโท ปาทโย จ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถา โหนฺติ นิจฺจํ สฺยาทิวิธิวิสยโต+ญฺญตฺถฯ เอตฺถ อพฺยภิจาริปาทิสหจรณตฺเถน กุอิติ นิปาโตว, น ปถวีวาจโก กุสทฺโทฯ สฺยาทิวิธิวิสโย นาม ‘‘ลกฺขณิตฺถมฺภูตา’’ ทินา ปติอาทีนํ วิสเย กตทุติยา, ตญฺจ อนฺวทฺธมาสนฺติ อสํขฺยสมาส+มิว มา โหตูติ ‘‘อสฺยาทิวิธิมฺหี’’ติ นิเสโธฯ กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, นิจฺจสมาสตฺตา อสปเทน วิคฺคโหฯ