เมนู

‘‘รญฺโญ ปาฏลิปุตฺตกสฺส ธนํ’’ติ ธนสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีติ ปาฏลิปุตฺตเกน สมฺพนฺธาภาวา น โหติฯ ‘‘รญฺโญ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จา’’ติ ภินฺนตฺถตาย วากฺยเมวฯ รญฺโญ ควสฺสปุริสา ราชควสฺสปุริสาติ วุตฺติ โหเตว, เอกตฺถีภาวาฯ สมฺพนฺธีสทฺทานํ ปน นิจฺจสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา สมาโส, คมกตฺตมฺปิ หิ สมาสสฺส นิพนฺธนํ, ยถา เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ, ภควโต สาวกสงฺโฆติอาทิฯ

สตฺตมีตปฺปุริโส รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, เอวํ รูปสญฺเจตนา, สํสารทุกฺขํฯ จกฺขุมฺหิ สนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ธมฺเม รโต ธมฺมรโต, ธมฺมาภิรติ, ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ธมฺเมสุ นิรุตฺติ ธมฺมนิรุตฺติ, ทานาธิมุตฺติ, ภวนฺตรกตํฯ ทสฺสเน อสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโทฯ อรญฺเญ วาโส อรญฺญวาโส, วิกาลโภชนํ, กาลวสฺสํ, วนปุปฺผํ, วนมหิโส, คามสูกโร, สมุทฺทมจฺฉา, อาวาฏกจฺฉโป, อาวาฏมณฺฑูโก, กูปมณฺฑูโก, ติตฺถนาวาฯ อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อกฺขธุตฺโตฯ ฉายายํ สุกฺโข ฉายาสุกฺโข, องฺคารปกฺกํ, จารกวโนฯ กฺวจิ วุตฺติเยว, วเน จรตีติ วนจรโก, กุจฺฉิมฺหิ สยนฺตีติ กุจฺฉิสยา, ถเล ติฏฺฐตีติ ถลฏฺโฐ, ชลฏฺโฐ, ปพฺพตฏฺโฐ, มคฺคฏฺโฐฯ ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ, สโรรุห+มิจฺจาทิฯ อิธ น โหติ, โภชเน มตฺตญฺญุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํฯ

11. วิเสสน+เมกตฺเถน

วิเสสนํ สฺยาทฺยนฺตํ วิเสสฺเสน สฺยาทฺยนฺเตน สมานาธิกรเณนสเห+กตฺถํ โหติฯ

สมานตฺเถ ปเท ยตฺถ, เภทฺยเภทกวาจเก;

วิเสสนสมาโส+ยํ, วิเสสฺสตฺถปธานโตฯ

วิเสสฺสคต+เมว+ตฺร, ลิงฺค+เมตํ ปรํ ตโต;

กมฺมธารย+มิจฺเจ+ส, สมาโส+ญฺเญหิ สญฺญิโตฯ

สุตฺเต วิเสสฺเสนาติ อวุตฺเตปิ วิเสสนสฺส สมฺพนฺธีสทฺทตฺตา สามตฺถิยโต ลพฺภมานอากฑฺฒิตสทฺทํ ปติ ‘‘วิเสสฺเสนา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺจ –

สามญฺญวตฺถุ ยา วตฺถ+นฺตรโต ตุ วิเสสิย;

เอกปฺปกาเร ฐปนา, วิเสสน+มิตี+ริตํฯ

เอกปฺปการคํ วตฺถุ, วิเสสฺสนฺติ ปวุจฺจติ;

ปทานิ ยานิ ยาเนว, สมฺพนฺธ+มุปยนฺติ+ห;

คมฺยเต กามจาเรน, วิเสสน+วิเสสฺสตาติฯ

เอตฺถ จ อุปฺปลทพฺพํ รตฺตุปฺปลาทิโต วิเสสยตีติ นีลสทฺโท วิเสสนํฯ เตน วิเสสิยตีติ อุปฺปลสทฺโท วิเสสฺสํฯ อปิ จ ภมร+งฺคาราทิสามญฺญ นีลตฺถโต วิเสสิยตีติ นีลํ วิเสสฺสํฯ น วตฺถาทีนํ, อุปฺปลสฺเสวาติ วิเสสนโต อุปฺปลํ วิเสสนํติ กามจาเรเนติ วุตฺตํฯ อปิ จ –

ปริโต อยนฺตฺย+เนน+ตฺถา, ปริยาโยติ วุจฺจติ;

โควาจาติ ปวุตฺเต ตุ, วาจตฺโถ ตุ วิเสสนํฯ

วิเสสฺเส ทิสฺสมานา ยา, ลิงฺค+สํขฺยา+วิภตฺติโย;

ตุลฺยาธิกรเณ ภิยฺโย, กตฺตพฺพา ตา วิเสสเนติ –

วุตฺตตฺตา มหนฺโต+จฺจาทีสุ สมานลิงฺคาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ ภิยฺโยติ กิํ, เทวา ปมาณํ อิจฺจาทิฯ

โส จ ฉพฺพิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโทติฯ

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปเท ตาว-มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ วากฺเย อิมินา สุตฺเตน สมาโสฯ ‘‘ฏ นฺต+นฺตูนํ’’ติ นฺตสฺส ฏาเทเส ทีโฆ โหติ, มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิฯ

วากฺเย ตุลฺยาธิกรณภาว ปกาสนตฺถํ จ+ต-สทฺทปโยโคฯ วุตฺติยนฺตุ สมาเสเนว ตปฺปกาสนโต น ตปฺปโยโคฯ เอว+มญฺญตฺราปิ วุตฺตตฺถาน+มปฺปโยโคฯ เอวํ มหาวีโร, มหามุนิฯ มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํฯ สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโสฯ ตถา ปุพฺพปุริโส, อปรปุริโส, ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ปรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, รตฺตุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํฯ กฺวจิ น โหติ, ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติฯ ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, อุตฺตรปเท ปุมสฺส ปุํ โหติฯ เอวํ ปุนฺนาโคฯ

ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญาฯ

67. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิ+ตฺถี ปุเมเว+กตฺเถติ

ภาสิตปุมา อิตฺถี ปุเมว โหตีติ ปุมฺภาวา อิตฺถิปจฺจยานํ นิวตฺติ โหติฯ เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขาฯ พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกาฯ อิตฺถิยนฺติ กิํ, กุมาริรตนํ, สมณิปทุมํฯ ภาสิตปุมาติ กิํ, คงฺคานที, ตณฺหานที , ปถวีธาตุฯ ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโยฯ เอตฺถ จ กาเยกเทเส กายสทฺโทฯ เอวํ ปจฺฉิมกาโย, อุปริมกาโย, เหฏฺฐิมกาโย, สพฺพกาโย, นวาวาโส, กตรนิกาโย, เหตุปจฺจโยฯ ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวก+มิจฺจาทิฯ

วิเสสนุตฺตรปเท เถรา+จริย+ปณฺฑิตา วิเสสนํ ปรญฺจ ภวติฯ ยถา สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร, เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วาฯ มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต, เอวํ วิธุรปณฺฑิโตฯ

วิเสสโนภยปเท ยถา-สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห มาโสฯ ขญฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขญฺชขุชฺโช, เอวํ อนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, คตปจฺจาคตํฯ กฺวจิ ปุพฺพกาลสฺสาปิ ปรนิปาโต, วาสิโต จ โส ลิตฺโต จาติ ลิตฺตวาสิโต, เอวํ นคฺคมูสิโต, สิตฺตสมฺมฏฺโฐ, ภฏฺฐลุญฺชิโตฯ

อุปมนุตฺตรปเท อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ, ยถา สีโหติ วุตฺเต อุปจริตา+นุปจริตสีหานํ สามญฺญปฺปตีติยํ มุนิสทฺโท วิเสเสติฯ เอตฺถ จ –

อุปมาโน+ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย+ปมาฯ