36. ยโต นิทฺธารณํ

ชาติคุณกฺริยาหิ สมุทายเต+กเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ กรียติ, ตโต ฉฏฺฐีสตฺตมิโย โหนฺติฯ สาลโย สูกธญฺญานํ ปถฺยตมา, สูกธญฺเญสุ สาลโย ปถฺยตมาฯ กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมาฯ คจฺฉตํ ธาวนฺโต สีฆตมา, คจฺฉนฺเตสุ ธาวนฺโต สีฆตมาฯ

14. สตฺตมฺยา+ธิกฺเย

อาธิกฺเย อตฺเถ อุเปน ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อุปขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกตฺยตฺโถฯ ตถา อุปนิกฺเข กหาปณํฯ

15. สามิตฺเถ+ธินา

สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตมฺหา สตฺตมี โหติฯ อธิพฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิปญฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลาติ อตฺโถฯ อธิเทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติเทวาทีหิ พุทฺโธ อธิโกตฺยตฺโถฯ

เอตฺถ จ ยถาวุตฺเตสุ อตฺเถสุ อยํ เภโท –

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกํ กฺริยานิมิตฺตนฺติ อตฺถโต เอกเมว, ตญฺจ ทณฺโฑ, ธวโล, ปจนํ, จิตฺโต, โคติ ทพฺพ+คุณ+กฺริยา+นาม+ชาติเภเทน ปญฺจวิธมฺปิ กมฺม+กตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธํ, ตํ สตฺติการกํ, ตทาธารภูตทพฺพาทโย ตตฺรฏฺฐการกํ, น มุขฺยโตฯ มุขฺยโต เจ โหนฺติ, เตสํ สตฺติทพฺพานํ อญฺญมญฺญพฺยาวฏรูปตฺตา โย อาธาโร, โส อาธาโรเยว, กิสฺมิญฺจิกาเล กรณํ วา กตฺตุรูปภูโต วา น โหติ, ตสฺมา ถาลิ ปจติ, ถาลิยา ปจติ, ถาลิยํ ปจตีตฺยาทินา เอกสฺส วตฺถุโน กตฺตุ+กรณา+ธารเภโท น สิยาฯ สตฺติปกฺเข ปน ทพฺพาทีนํ อเนกสตฺติยา อาธารตฺตา สตฺติยา ทพฺพาทโย วิวกฺขิตา ตํ ตํ การกํ โหตีติ ทพฺพาทีนํ อเภเทปิ การกเภโท ยุชฺชเตฯ วุตฺตญฺหิ –

วิจิตฺตกตฺตุอาทีหิ , สํโยคา เอกวตฺถุโน;

นานาตฺตํ ยุชฺชเต นาฏฺย-เภเทน นฏกสฺสิ+วาติฯ

ถาลิ วตฺถุโต เอกา เจทปิ สตฺติการกภูตกตฺตุ+กรณา+ธาราทีนํ เภเทน เภท+มุปยาติ, กิมิว ราม+ราวณาทิเวสธารีนฏโก เตสํ นามวเสน ราโม, ราวโณติ เภท+มุปยาติ, ต+มิวาติ อธิปฺปาโยฯ

ปุน+รปิ –

ยเถ+โกปิ ปโฏ สุตฺต, ปีตาทิคุณสํยุโต;

สุกฺโก ปโฏติ ปีโตติ, เภทํ ยาตฺเย+วเมว+ยํฯ

เอตฺถ จ สตฺติภูตกตฺตาทโย มุขฺยการกํ, ตํโยเคน ทพฺพภูตถาลี คุณการกํ, เต จ กถํ กฺริยาย การกา โหนฺติฯ กตฺตา อตฺตนา ปติฏฺฐิตาย หสติ+นจฺจติจฺจาทิกฺริยาย นิมิตฺตํ โหติฯ กมฺมญฺจ อตฺตนา ปติฏฺฐิตกฺริยาย ตทตฺถภูตอินฺธนาทีนิ ปวตฺเตนฺตํ ‘‘โอทนํ ปจตี’’ตฺยาโท นิมิตฺตํฯ ‘กฏฺเฐหิ ปจฺจตี’ตฺยาโท กฏฺฐานิ ชลนกฺริยาย สาเธตพฺพปากสฺส องฺคภาเวน นิมิตฺตํฯ ‘ผรสุนา ฉินฺทตี’ตฺยาโท ผรสุ จ กฏฺฐานํ ทฺวิธาปวตฺติยา นิมิตฺตํฯ กมฺมญฺจ กฺริยาย สมฺพนฺธียมานพฺยาปฺเย สติ นิมิตฺตภาเวน กฺริยาย นิมิตฺตํฯ ตถา สมฺปทานา+วธิ+อาธารานํ ‘คาโว ททาติ’ ‘คามสฺมา อปนยติ’ ‘ถาลิยํ ปจตี’ตฺยาทีสุ โคทานา+ปนยน+ปจนกฺริยานํ นิมิตฺตตฺตา กฺริยาย นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ

เตสํ ยถาสกํ กฺริยาย ปวตฺตโก กตฺตา, ตสฺมา ส เอว ปธาโน กตฺตาติ โวหารํ ลภติ, อญฺเญสํ กรณาทีนํ กตฺตุภาเว สติปิ อปฺปธานตฺตา ตํ น ลภติฯ

โจทเกน วุตฺตญฺหิ –

นนุ สามคฺยมีนายํ, กฺริยาสิทฺธิ กถํ วท;

เอกสฺส กตฺตุโน เอว, สพฺเพสํ กตฺตุตํ วินาฯ

สพฺเพสํ กรณาทีนํ, กตฺตุตาย วิโยคโต;

กรณาทีนํ อภาวตฺตา, การกํ น หิ ฉพฺพิธนฺติฯ

วุจฺจเต –

ยทฺยปฺย+ตฺถิ หิ กตฺตุตฺตํ, สภาวา กรณาทิสุ;

กฺริยาสิทฺธฺยา ตถาปฺเย+ต+มปฺปธานํ ปรงฺคโตฯ

เอตํ สภาวโต อุปลพฺภมานํ กรณาทีสุ กตฺตุตฺตํ ปเรสํ กรณาทีนํ ชลน+ธารณาทิกฺริยาย องฺคํ อุปายติ อปฺปธานนฺติ อธิปฺปาโยฯ

การกํ ฉพฺพิธํ สญฺญา-วสา ฉพฺพีสติวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเวฯ

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปญฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธฯ

วิภตฺติโย ปน –

ปจฺจตฺต+มุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺม+มาลปน+ฏฺฐมํติฯ

อิติ ปโยคสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ ตติโยฯ

4. สมาสกณฺฑ

อถ นามานเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ

1. สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถนฺติ

อิท+มธิกตํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตวิธิคฺคหณญาเยน สฺยาทีติ ตทนฺตสฺส คหณํฯ โส จ ภินฺนตฺถานํ นามาน+เมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ

2. อสงฺขฺยํ วิภตฺติ+สมฺปตฺติ+สมีป+สากลฺยา+ภาว+ยถา+ ปจฺฉา+ยุคปทตฺเถ

ปุพฺพสฺส+ตฺถปรํ ยสฺส, อญฺญตฺถปรมญฺจ ยํ;

นปุํสกํ ภเว ยญฺจ, ต+ทาสํขฺย+มิเห+สฺสเตฯ

สตฺถนฺตเร ปสิทฺธํ ยํ, อพฺยยีภาวนามโต;

อุปกุมฺภํ ติฏฺฐคุ จ, ปาตเมฆํติ ตํ ยถาฯ

อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีน+มตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ ภวติฯ ‘‘อวิคฺคโห นิจฺจสมาโส, ปทนฺตรวิคฺคโห เจ’’ติ ปทนฺตรวิคฺคโหฯ อิตฺถีสุ ตถา ปวตฺตาติ วิคฺคยฺห วิภตฺยตฺเถ สมาเส กเต –

2,119. เอกตฺถตายํ

เอโก อตฺโถ ยสฺส ปกติปจฺจยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถฯ ตสฺส ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ เอกตฺถตา, อียาทิ+ณาทิ+สมาสวิธานํ, ตสฺมิํ สติ สฺยาทิโลโป โหติฯ