3. การกกณฺฑ

อถ วิภตฺตีน+มตฺถเภทา วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ เอกมฺปิ อตฺถํ กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโยฯ ตา ปน ปฐมาทิเภเทน สตฺตวิธาฯ ตา ยถา ‘‘ปฐมา+ตฺถมตฺเต’’ติ ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ สิสฺส โอการ+โลป+อ-มาเทเสสุ นโร อิตฺถี นปุํสกํฯ

สกตฺถ+ทพฺพ+ลิงฺคานิ, สํขฺยา+กมฺมาทิปญฺจกํ;

นามตฺโถ ตสฺส สามญฺญ-มตฺถมตฺถํ ปวุจฺจเตฯ

โส นามตฺโถ จ –

ชาติ กฺริยา คุโณ ทพฺพํ, ตถา นามนฺติ ปญฺจธา;

สทฺทสฺส+ตฺโถ ส สทฺโทปิ, ปญฺจธาว+ตฺร ภิชฺชเตฯ

กถํ ชาติสทฺโท คุณสทฺโทตฺยาทินาฯ

ภินฺเนสฺว+ภินฺนธี+สทฺทา, สพลาทีสุ ยพฺพลา;

วตฺตนฺเต ชาติ เอสา+สฺส, มาลา สุตฺต+มิวา+นฺวิตาฯ

อทพฺพภูตํ กตฺตาทิ-การกคฺคามสาธิยํ;

ปทตฺถํ กตฺตุกมฺมฏฺฐํ, กฺริย+มิจฺฉนฺติ ตพฺพิทูฯ

ทพฺพสฺสิโต ตโต ภินฺโน, นิมิตฺโต ตปฺปตีติยา;

วินสฺสนสภาโว จ, นิคฺคุโณว คุโณ+จฺจเตฯ

เอตฺถ ปโฏ สุกฺโกติ วินสฺสนสภาโว จ จสทฺเทน วิปุโล อากาโสติ อวินสฺสนสภาโว จ อตฺตนิ วิสุํ คุณรหิโต คุโณ+จฺจเต ตฺยตฺโถฯ

ยํ ยํ วิเสสฺสเต กิญฺจิ, ตํ ตํ ทพฺพ+มิโห+จฺจเต;

ชาตฺยาทิโนปฺย+โต ตาทิ, ทพฺพตฺตํ ปริกปฺปเตฯ

เอตฺถ โคชาติ อสฺสชาตีติ วุตฺเต ชาติ ทพฺพํฯ นีโล คุโณติ จ คุโณ ทพฺพํฯ ปจนกฺริยาติ จ คมนาทิกฺริยาโต วิเสสิยตีติ กฺริยาว ทพฺพํฯ

นามรูเปน สทพฺเพ, กฺวจิ สญฺญี กถียเต;

นามนฺติ ตํ ยถา จิตฺโต, สญฺญา สทฺโท ตุ ตทฺธนีฯ

นามสฺส ทพฺพตฺเตปิ จิตฺโตตฺยาทิ นาเมเนว ปสิชฺฌติ, โน ฆฏ+ปฏาทโยว ทพฺพตฺเตน, ตสฺมา นาม+มิติ สญฺญี กถียเต, ตํวาจกตฺตา ตพฺพตี จิตฺตาทิ สญฺญาสทฺโทติ นิจฺฉิยเตยฺย+ธิปฺปาโยฯ

อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺโถ สทฺทตฺโถ เจว สามตฺถิยา คมฺยมานตฺโถ จาติ ทุพฺพิโธฯ ตถา หิ ‘‘ปีโน ทิวา น ภุญฺเชยฺย’’มิติ ภุตฺตินิรากติ สทฺทตฺโถฯ รตฺติภุตฺติ ตุ สามตฺถิยา+วคมฺยเตฯ เตเน+ตํ วุจฺจติ –

อตฺถปฺปตีติยํ สทฺท-พฺยาปาโร ติวิโธ ภเว;

มุขฺโย ลกฺขณ+พฺยญฺชน-สภาโว จาติ เอตฺถ ตุฯ

มุขฺโย ตุ นิรนฺตรตฺเถ, ลกฺขโณ ตุ ติโรหิเต;

อตฺเถ+ตโร ตุ วากฺยสฺส, อตฺเถเยว ปวตฺตติฯ

‘‘มญฺเจ’’ติ นิรนฺตรตฺเถ วตฺตมาโน มุขฺโย, ‘‘มญฺจา อุคฺโฆสนฺตี’’ติ ติโรหิตตฺเถ วตฺตมาโน ลกฺขโณ, คาถาทิสกลวากฺยสฺส+ตฺเถ วตฺตมาโน พฺยญฺชนสภาโวฯ

พฺยาปารสฺส ปเภเทน, ติธา สทฺโทปิ วาจโก;

ลกฺขณิโก พฺยญฺชโกติ, ตทตฺโถปิ ติธา มโตฯ

วจฺโจ ลกฺขณิโก พฺยงฺโคฺย, เจวํ สทฺโท สุวาจโก;

วุตฺตกเมน ชาตฺยาทิ-เภเทน ปญฺจธา ภเวติฯ

38. อามนฺตเณ –

ติ อามนฺตณาธิเก อตฺถมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติฯ โภ นร, โภ อิตฺถิ, โภ นปุํสกฯ

สทฺเทนา+ภิมุขีกาโร, วิชฺชมานสฺส วตฺถุโน;

อามนฺตณํ วิธาตพฺเพ, นตฺถิ ‘‘ราชา ภเว’’ติ+ทํฯ

กฺริยา นิมิตฺตํ การกนฺตุ กมฺม, กตฺตุ, กรณ, สมฺปทาน, อวธิ, อาธารเภเทน ฉพฺพิธํ, ตํ ยถา –

2,2. กมฺเม ทุติยา

กรียติ กตฺตุกิริยาย สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํ, ตสฺมิํ กมฺมการเก ทุติยาวิภตฺติ โหติฯ ตํ ติวิธํ นิพฺพตฺติ, วิกติ, ปตฺติ เภเทน, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺเม มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, อาหาโร สุขํ ชนยติ, กฏํ กโรติ ทตฺโตฯ วิกติยํ กฏฺฐ+มงฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, วีหโย ลุนาติฯ ปตฺติยํ ทตฺโต ฆรํ ปวิสติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, ปณฺฑิเต ปยิรุปาสติฯ