โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺฐิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโฐ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถฯ อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเตฯ เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมญฺเญ นตํ อนฺนมฺมญฺเญ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปฐมนฺตํ รูปนฺติ มญฺญมาโนติ ปฐมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นญฺปโยโค ญาถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มญฺญมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีติณาติ, นญฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาฐสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป.… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตนฯ

26. ปญฺจ

อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (5-45) อิฯ

ยโต-วธียเต กิญฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;

จลญฺจาจลมญฺญญฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธาฯ

เอตฺถายมตฺโถ ‘‘ยโตกุโตจิปิ อตฺโถ กิญฺจิ วตฺถุอวธียเต สํโยคสฺส วา กิริยานิมิตฺตํ คมนทานาทิกิริยาปุพฺพํ วิสิลิสฺสเต สยํ วา อเปติ อญฺเญน วา วิสุํ กรียเต, ตเมวํวิธํ จลญฺจา จลญฺจ วิสิเลสปริจฺเฉทภูตํ ปทตฺถมวธิํ วทนฺติ พุธา ตพฺพิทุโน’’ติ, ตํ ยถา ธาวตาสฺสา ปุริโส ปตติ, ปุริสํ ปาเตติ วา, รุกฺขา ปณฺณํ ปตติ, ปณฺณํ ปาเตติ วาติ, โสจ ติธาปฺยุจฺจเต วิสยเภเทน, ยถา–

นิทฺทิฏฺฐวิสโย โกจิ, อุปาตฺตวิสโย ตถา;

อนุเมยฺยวิสโย จาติ, ติธาวธิ สมีริโตติฯ

ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา วจโนปนีตา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส นิทฺทิฏฺฐ วิสโย วธิ, ยถา-‘คามสฺมา อาคโต’ติ, อุปาตฺตาชฺฌาหฏา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อุปาตฺตวิสโย, ยถา-‘วลาหกา วิชฺโชตเต’ติ, วลาหกา นิกฺขมฺม วิชฺโชภเตติ อตฺโถ, อนุเมยฺยา กิริยา วิสโย ยตฺถ โส อนุเมยฺยวิสโย, ยถา‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา’ติ, เอตฺถ อภิรูปคุเณน อุกฺกํสนมนุเมยฺยํ, อโตเยเวตฺถายเมว สญฺญา ปริปฺผุฏา วิญฺญายตีติ น กาจิทิห สญฺญา ปริภาสียเต พฺยาโมหการิณี, อถาวธิสฺมาติ วุจฺจมาเน ‘ปทตฺถาวธิสฺมา’ติ กุโต-วสียเต เยเนวํ วิวรณํ กตนฺตฺยาสงฺกิยาห-ปทาน’มิจฺจาทิฯ

ยถา คามสฺมาติอาทินา อิทํ ทีเปติ ‘‘น เกวลํ กายสํสคฺคปุพฺพโกว วิสิเลโส, กิญฺจรหิ พุทฺธิสํสคฺคปุพฺพโกปิ, อตฺถิ เจห พุทฺธิสํสคฺค ปุพฺพโก, ตถาหิ โจเรหิ ภายติตฺยาโท โย (ภย)เปกฺขณ สีโล ภวติ, โส ยทิ มํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ, ธุวํ เม มรณนฺติ วิจาเรนฺโต เต พุทฺธิยา ปปฺโปติ ปปฺปุยฺย จ ตโต นิวตฺตเต, ตถา โจเรหิ ตายติตฺยาโท โย เอกสฺส มิตฺโต ภวติ โส ยทฺเยตํ โจรา ปสฺเสยฺยุํ ธุวมสฺส มรณนฺติ ปสฺสนฺโต เต พุทฺธิยา ปตฺวา ตโต นิวตฺตยตีตฺยวธิตฺตา อวธิสฺมาว สพฺพตฺถ ปญฺจมี’’ติ, ปเรหิ ปน เอตาทิเสสุ สพฺพตฺถ ปฏิปตฺตุวิเสสานุคฺคหาย สุตฺเตเหว ปปญฺโจ กโต, อิธ ปน สามญฺญวจเนเนว สิทฺธตฺตา ตทนุคฺคหาย อุทาหรเณเหว ปปญฺจิตํ, ภีติภายนตฺถานนฺติ ภีติ ตายนานํ อตฺโถ เยสํ เต ภีติตายนตฺถา เตสนฺติ อตฺโถ, นนุ ภีตฺยตฺถานํ ปโยเค ภยเหตุ สมฺภวติ นตุ ตายนตฺถานนฺติ, เนส โทโส, ตายนญฺหิ รกฺขนมุจฺจเต [สายนาหิ รกฺขนมุปฺปชฺชเภ (โปตฺถเก)] ตญฺจ ภยเหตุโต เวตฺยาห-‘โย ภยเหตุ’ติอาทิ, อิมินา จ ‘‘ภีตฺยตฺถานํ ภยเหตุ’’ติ (1-4-25) ปาณินิยานมปาทานสญฺญา สุตฺตมฺปฏิกฺขิปติ, ตโตติ ภยเหตุโต, เตสนฺติ ภยตายนานํ, ภยมนิฏฺฐปาตสงฺกา, อุตฺตาโสตฺยตฺโถ, ตายน มนิฏฺฐปาตโต ปริรกฺขนํ, ยถา ทสฺสนํ โหนฺเตวาตีมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, โก หิ โลกิยํ วจนิจฺฉมติวตฺติตุํ สกฺโกติ, ตถาหิ สพฺเพว ทพฺพาทโย สพฺพการกสตฺติยุตฺตาว, ตตฺถายํ การกวิภาโค วจนิจฺฉาวเสเนว, ตํ ยถา ‘วลาหโก วิชฺโชตเต, วลาหเกน วิชฺโชตเต, วลาหเก วิชฺโชตเต’ติฯ ปราปุพฺพสฺสาติอาทินา ‘‘ปราชิสฺสาสยฺโห’’ติ (1-4-26) สญฺญาสุตฺตํ ปจฺจกฺขาติ, อสยฺโห อตฺโถติ สหิตุํ อภิภวิตุมสมตฺโถ อตฺโถ, อชฺเฌนสกาสาอิจฺจาทินา อุทาหรณตฺถมาจิกฺขติ, นนุเจวมตฺถํ วทตา ยญฺญทตฺตสฺสาสยฺหตฺตํ วุตฺตํ, ตํ กถํ อชฺฌยนสฺสาสยฺหตฺตํ, เยนาสยฺหตฺตสฺสาวธิตฺตํ ปฏิปาทยติ ตฺยาสงฺกิยาห-‘ยญฺญทตฺตานภิภโว’จฺจาทิ, อสยฺโหตีมสฺส ปจฺจุทาหรณํ ปฏิปาทยติ ‘โย ปนิ’จฺจาทิฯ ‘‘วารณตฺถานมิจฺฉิโต’’ติ (1-4-27) สุตฺติตํ, ตทาห ‘วารณตฺถาน’มิจฺจาทิ, วารณมตฺโถ เยสํ เต วารณตฺถา, อวธิมตฺตวจนิจฺฉายนฺติ วิเสสโต วิธานมนฺตเรนา วธิมตฺต วจนิจฺฉายํ, วิเสสวิธาเนติ อิจฺฉิโตติ วิเสสวิธาเน, จิตฺตสฺสาวธิวจนิจฺฉายมฺปน จิตฺตโต ปาปํ นิวารเยติ ภวติฯ ‘‘รกฺขนตฺถานมิจฺฉิต’’นฺติ (2-6-3) สุตฺติตํ, ตทาห-‘รกฺขนตฺถาน’มิจฺจาทิ, เกสญฺจีติ กจฺจายนาทิเก ทสฺเสติฯ

‘‘อนฺตรธาเน เยนาทสฺสนมิจฺฉตี’’ติ (1-4-28) สญฺญาสุตฺตมารทฺธํ, ตทาห-‘อนฺตรธาเน’จฺจาทิ, อยมุปชฺฌาโย ยทิ มํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ, ทสฺสเน โทสํ ตกฺเกติ ‘นุน’มิจฺจาทินา, เปสนมสกฺการปุพฺพโก นิโยโค, อชฺเฌสนํ สกฺการปุพฺพโก, มญฺญมาโน สิสฺสา อหํ กถนฺนาม พฺยวหิโต ภวามีติ อนฺตรธาเน พฺยวธาน นิมิตฺตํ, เยน อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ, อนฺตรธาเนติ นิมิตฺตสตฺตมีจายํ, อโต อาห-‘พฺยวธานนิมิตฺต’นฺติ, พฺยวหิโตติ อนฺตรหิโต, มามํ อุปชฺฌาโยตฺยาทินา อุทาหรณตฺถมาห, พฺยวธานตฺถํ พฺยวหิตตฺถํ, ‘‘อนฺตรธาเนติ กิํ โจเร น ทิทิกฺขตี’’ติ ปจฺจุทาหฏํ ปเรหิ, ตมฺปฏิปาทยมาห-‘ยตฺถาทสฺสน’มิจฺจาทิ, โจเร น ทิทิกฺขตี (ตฺย), ตฺร หิ โย โจเร น ทิทิกฺขติ เตหิ อตฺตโน อทสฺสนมิจฺฉตีติ น อนฺตรธานนิมิตฺตํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺยตฺถํ, กินฺตุปฆาตนิวตฺติยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘นาตฺรานฺตรธานเม (วาวเสยํ), กินฺตุ ตนฺนิมิตฺโต ปฆาตนิวตฺติปิ, ‘อุปชฺฌายา อนฺตรธายตี’ตฺยตฺร วินาปฺยุปฆาตสมฺภวมนฺตรธานสมฺปาทนเมว สมฺภวตี’’ติฯ อิจฺฉติคฺคหณํ กิมตฺถํ อทสฺสนิจฺฉายํ สติ สตฺยปิ ทสฺสเน ยถาสิยา’’ติ วุตฺตํ, (ตํ) ปฏิปาทยมาห-‘อทสฺสนิจฺฉายมฺปนิ’จฺจาทิ, สตีปิ ทสฺสเนติ อุปชฺฌาเยน ทสฺสเน สตีปิ, ตโตติ อุปชฺฌายโต, อวธิรูปตา เอวาติ อุปชฺฌายสฺสาวธิรูปตา เอวฯ ‘‘อาขฺยาโต ปโยเค’’ติ (1-4-29) ปรวจนํ, ตทาห ‘อุปโยเค’จฺจาทิ, นิยมปุพฺพกํ วิชฺชาคหณมุปโยโค ตฺราธิปฺเปโต, อุปโยควจนสามตฺถิยา วิชฺชาคหณตฺถํ สิสฺสวตฺตํ นิยโม, ตโตติ อาขฺยาตุโตฯ ‘‘ชนิกตฺตุโน ปกตี’’ติ (1-4-30) สญฺญาสุตฺตํ กตํ, ตทาห-‘ชนฺยตฺถสฺสา’ติอาทิ, ชนิโน อตฺโถ ชนฺยตฺโถ, กินฺตํ ชนนํ, ตโตติ ชนิกตฺตุเหตุโต, ปกติสทฺเทน การณมตฺตํ คหิตํปเรหิ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท ปุตฺตาทิโตปิ ยถา สิยา’ติ, ทุวิธํ (หิ) การณํ อุปาทานการณํ สหการิการณญฺจ, ตตฺถ การิเยนาภินฺนเทโส ฆฏสฺส มตฺติกาปิณฺโฑ อุปาทานการณํ, ตสฺเสว ปน ทณฺฑจกฺกาทิ (การิเยน ภินฺนเทโส) สหการิการณํ, เตสูปาทานการณสฺเสห คหเณ’สิงฺคา สโร ชายเต’จฺจตฺเรว สิยา, น ตุ ‘ปุตฺตา ปโมทา ชายเต’จฺจาโท, การกนฺตรวจนิจฺฉายนฺติ เอตฺถ การกนฺตราทิวจนิจฺฉายนฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํ… เอตฺถนฺตเร สมฺพนฺธ วจนิจฺฉายปิ สมฺภวโต, ตตฺร ติฏฺฐนฺตีติ ตตฺรฏฺฐา, เตสํ, โลโก-นญฺญถาวาที โวหาริกชโน, ตตฺถ ภวา โลกิยา, นวตฺตุ ปฏิพทฺธาติ โลกวจนิจฺฉมุลฺลงฺคิย อหเมว วทามีติ สกชฺฌาสเยน วทนฺโต วตฺตา, ตปฺปฏิพทฺธา น โหตีติ อตฺโถฯ

‘‘ปภโว ภวติสฺสา’’ติ (1-4-31) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ภวติสฺสา’ติอาทิ, ปฐมโต อุปลพฺภตีติ อตฺถกถเนน ชนฺยตฺโถ-ตฺร น สมฺภวตีติ วทติ, นหิ หิมวา คงฺคาย การณํ, สา หิ อญฺเญหิ เอวการเณหิ อุปฺปนฺนา , หิมวติ ตุ เกวลํ ปฐมโต อุปลพฺภติฯ ‘‘ชิคุจฺฉาวิรามปมาทตฺถานุมุปสงฺขฺยานํ’’ติ (1-4-24วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘วิรมณตฺเถ’ตฺยาทิ, ชิคุจฺฉาปมาทตฺถธาตุโยเค ปน กมฺมาธิกรณวจนิจฺฉา ทิสฺสตีติ วุตฺตํ, อวธิวจนิจฺฉาปิ ปน ทิสฺสเก ‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก ปาปา’ติ, ธมฺมา ปมชฺชตีติปิ โหเตว ปฏิเสธาภาวาฯ ‘‘อญฺญาราทิตรริเต ทิสาสทฺทาญฺจุตฺตรปทาจาหิ ยุตฺเต’’ติ (2-3-29) สุตฺติตํ, ตทาห-‘อญฺญสทฺทโยเค’จฺจาทิ, ยโตติ เทวทตฺตาทิโต, ‘‘อญฺญอิตฺยตฺถคฺคหณํ, เตน ปริยายปฺปโยเคปิ ภวตี’’ติ อญฺเญหิ พฺยาขฺยาตตฺตา อาห-‘ภินฺโน เทวทตฺตา’ติ, อาราสทฺทสฺส ทูรตฺถตฺตา อาสวกฺขยโต อารา ทูโร ภวตี(ตฺยตฺโถ อุ) ปาทียเตตฺยาห‘อาราสทฺโท ทูรตฺโถ’ติ, นิทฺทิสฺสมานปฏิโยคีติ ‘เทวทตฺโต สูโร’ติ นิทฺทิสฺสมานสฺส กสฺสจิ โย โส ทุติโย, โส ปฏิโยคีฯ ทิสาเทสกาลวุตฺตีนํ ทิสาสทฺทตฺเตน ปริคฺคหโต อาห‘ทิสา เทสกาลวาจีนํ โยเค’ติ, ปุพฺเพว สมฺโพธาติอาทีนิ กาลวาจีโยเค อุทาหรณานิ, อญฺจุตฺตรปทอาจอาหิปจฺจยโย เคตฺวิห โนทาหฏํฯ

‘‘ปญฺจมีวิธาเน ลฺยปฺโลเป กมฺมนฺยุปสงฺขฺยานํ ‘‘อธิกรเณ โจปสงฺขฺยาน’’มิติ (2-3-28-วา) วาตฺติกํ, ตทาห‘ยตฺถ’จฺจาทิ, ลฺยปฺปจฺจยสฺส ยตฺราปฺปโยโค, ตสฺสตฺโถ เจ คมฺยเต, โส ลฺยปฺโลโป, ตฺวาโลโป ลฺยปโลโปตฺยวิเสโส, ปาสาท มารุยฺห เปกฺขติ อาสเน อุปวิสิตฺวา เปกฺขตีติ อิทํ วิสโย ปทสฺสนํ ปุพฺพํ ยสฺสาติ กิริยาวิเสสเน สมาโส, วกฺขมานสพฺพทสฺสเนสุปิ ปาสาทโต-ปกฺกมนเลสสพฺภาวา ปาสาโท (เยวา) วธิรูเปน วตฺตุมิฏฺโฐติ ทสฺเสตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, อปกฺกมติ ตโต ตํ ทสฺสนนฺติ ตโต ปาสาทโต ตสฺส ทฏฺฐุโน ทสฺสนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อปกฺกมตฺยปยาตีตฺยตฺโถ, อวธิภาโว ปาสาทสฺสาติ วิญฺญายติ, เยสนฺติ เวเสสิกานํ, เต หฺเยวมาจิกฺขนฺติ ‘‘อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต-จฺจนฺตสุขุมภาเวน นิกฺขมฺม วิสาลีภวนฺตํ วิสยเทสมุปคมฺม สกลมตฺตนา ทิฏฺฐํ ปสฺสติ รํสิรูเปน, ยถา กาหลา มูเล กิสา อคฺเคมหตี, ตถา ญาณินฺทฺริยานี’’ติ, อธิฏฺฐานเทสนฺติ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานภูตํ จกฺขุโคฬกเทสํ, วิสยปฺปวตฺตีติ โคจเร ปวตฺติ, สนฺตติยาติ อินฺทฺริยปพนฺธสฺส, อธิฏฺฐาน มนินฺทฺริยํ นาปชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, อปกฺกนฺตฺยาติ อปคมเนน, ยชฺชปิ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุโคฬกโต พหิ นิคฺคจฺฉติ, ตถาปิปาสาทฏฺฐสฺสจกฺขุโคฬกา นิคฺคจฺฉตีติ ปาสาทสฺสาปฺยวธิภาโว, เยสนฺตูติ ขณิกวาทีนนฺตุ, อินฺทฺริยาธิฏฺฐานมฺปตฺเต วิสเย วิญฺญาณลกฺขณํ การิยํ กโรนฺติ สีเลนาติ ปตฺตการีนิ, อนินฺทฺริยาธิฏฺฐานโทโส เนติ สมฺพนฺโธ, ตโตติ ปาสาทโต, เยสมฺปนาติ ขณิกวาทิโนว ทสฺเสติ, อตฺร หิ จตฺตาโร ปกฺขา ปตฺตการีนินฺทฺริยานิ, อปฺปตฺตการีนิ, จกฺขุโสตานิ อปฺปตฺตการีนิ เสสานิ วุตฺตวิปริตานิ, จกฺขุเยว ปตฺตการี เสสมญฺญเถติ, จตุสฺเวว เตสุ ปฐมปกฺขทฺวยมุปนฺยสฺย ปฏิปาทิตํ… ตปฺปฏิปาทเนเนตเรสมฺปิ ปฏิปาทิตตฺตา, สพฺพสามยิกสาธารณตฺตาสทฺทสตฺถสฺสาติ อิทํ อยุตฺตมิว ทิสฺสติ… สทฺทสตฺถสฺสิมสฺส พุทฺธวจโนปโยคิตฺเตน โสคตสมยานุคุณปฺปวตฺติโต, ขณิกวาทิโน ปน นิสฺสาเยทํ สุนฺทรเมว, มนสิการาทีติอาทิสทฺเทน จกฺขุโต [จกฺขุนา (โปตฺถเก)] อเภโท รูปาปาถคโม จ ทสฺสิโต, โยคฺคเทเสติ ทสฺสนโยคฺเค ปเทเสฯ ‘‘ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ จ ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุจฺฉนสทฺทโต’จฺจาทิ, ปุจฺฉนาขฺยาเนสุ สามญฺเญน ปญฺจมีวิธาเน-ติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, กสฺสาติ ปญฺโห, เทวทตฺตสฺเสตฺยาขฺยานํ, โกโส ยญฺญ ทตฺโตติ ปญฺโห วิธิรูโปวายํ, โย-งฺคทีตฺยาทฺยนุวาทรูปมาขฺยานํ, องฺคทีเกยูรีฯ ‘‘ยโตจาทฺธกาลนิมฺมานํ ตโต ปญฺจมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อทฺธ’จฺจาทิ, นิมียเต ปริจฺฉิชฺชเต เยน ตํ นิมานํ, ตเทว นิมฺมานํฯ ‘‘อทฺธสฺส ปฐมา สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28) วุตฺตํ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘ตํ ยุตฺตาติ วตฺตเต, ตํ ยุตฺตา ปญฺจมิยุตฺถา ปรสฺสาทฺธสฺส ปฐมา จ สตฺตมี จ วตฺตพฺพา’’ติ, ปาฏลิปุตฺตสฺมาติ ปญฺจมิ ยุตฺตํ, เอตาปิ น วตฺตพฺพาติ ทสฺเสตุมาห-‘สตฺตโยชนานี’ติอาทิ, อตฺร หิ ยทา ราชคหสฺส โยชนญฺจาเภโท วตฺตุมิจฺฉียเต, ตทา ปาฏลิปุตฺตสฺมา ราชคหํ สตฺตโยชนานีติ, เภทวจนิจฺฉายนฺตุ ‘‘สพฺภาโว’’ตฺยาทินา (2-34) สตฺตมี สิทฺธา‘สตฺตสุ โยชเนสุ’ติฯ

ตถาหิ ปาฏลิปุตฺตสฺมา สตฺตสุ โยชเนสุ สติ ราชคหํภวตีตฺยยมตฺโถ ปตียเต, สตฺตโยชนสมฺพนฺธิภวนํ ราชคห (ภวน)สฺส ลกฺขณมฺภวติฯ สมฺพนฺเธ ฉฏฺฐีติ อิมินา ‘‘ตํ ยุตฺตา กาเล สตฺตมี วตฺตพฺพา’’ติ (2-3-28วา) วจนมฺปฏิกฺขิปติฯ ‘‘กรเณจ โถกปฺปกิจฺฉกติปยสฺสา สตฺตวจนสฺเส’’ติ (2-3-33) สุตฺติตํ, ตทาห-‘ยทา อิจฺจาทิ, กิจฺฉาทโยติอาทิสทฺเทน โถกอปฺปกติปเย สงฺคณฺหาติ, อสตฺตรูปนฺติ อทฺทพฺพรูปํ, คุเณ เหตุมฺหีติ คุณปทตฺเถ เหตุภูเต ‘‘คุเณ’’ติ (2-21) ปญฺจมีติ อตฺโถ, ยถาวุตฺตวิธาเนเนติ ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ‘‘คุเณ’’ติ สุตฺเต วุตฺตวิธาเนน, ยทาตฺวิจฺจาทินา ปเรสํ วิย กรเณ วิสุํ วิธาเน ปโยชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กตฺตพฺพรูปสฺส จลนสฺสาติ สมฺพนฺโธ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนนฺติ โยชนา, สมานาธิกรณตฺเตนาติ จ ‘รญฺโญ ปุริโส’ตฺยาโท อสมานาธิกรณสฺสาปิ วิเสสนตฺตทสฺสนโต วุตฺตํ, สมานาธิกรณตฺเตน วิเสสนภาโว จาสฺส โถกคุณานฺวิเต จลเน วตฺตมาโน โถกสทฺโท อสตฺตวจโนว วิเสสนนฺติ, เตเนวาขฺยายเต ‘โถกสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา’ติฯ ปญฺจมีตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ฉฏฺฐี วา’’ติ (2-3-34) วุตฺตํ, ตทาห‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ’จฺจาทิ, อวธิสมฺพนฺธลกฺขณาติ อวธิสมฺพนฺธาว ลกฺขณํ นิมิตฺตมาสํ ปญฺจมีฉฏฺฐีนํ ตา ตถา วุตฺตา, วตฺตุมิฏฺโฐติ อิมินา วจนิจฺฉาเยว ปธานตฺตมาห, เอวํ จรหิ ตํตํ การกวจนิจฺฉายมญฺญาปิ วิภตฺติโย กสฺมา นปฺปยุชฺเชยฺยุนฺติ อาห-‘โลกิยา เจตฺถา’ติอาทิ, เอตฺถ วิภตฺตีนํ นิยเม โลกิยา เอว วจนิจฺฉา นิพนฺธนํ การณนฺติ อตฺโถ, ปญฺจมีจาตฺยนุวตฺตมาเน ‘‘ทูรนฺติ กตฺเถหิ ทุติยา เจ’’ติ (2-3-35) วุตฺตํ, ‘‘ปญฺจมฺยธิกรเณจ’’ (2-3-36) อิจฺจตฺร จ กาเรน ทูรนฺติ กตฺเถหิ สตฺตมี จ วุตฺตา ปาฏิ ปทิกตฺเถ สารสงฺคหการาทีหิ, ตทกฺขิปฺป อญฺญาปเทเสน ปฏิกฺขิปิตุํ เกจิตฺยาทิ ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ, ตํ ทสฺเสตุมาห’เกจีติ สารสงฺคหาทโย’ติอาทิฯ

ทูราปาทาวเสจนนฺติ อยํ เตสมฺปฏิกฺเขปน โยติ สมฺพนฺโธ, อิติสทฺโท ปเนตฺถ ปริหีโน, นหิตนฺติอาทีสุ ตสทฺเทนาสตฺตรูปํ ทูราทิ วตฺตุมิจฺฉิตนฺตฺยวเสยํ, น หิ ตํ คมฺยเต, น หิ ตโต คมฺยเต, น หิ เตน คมฺยเต, น หิ ตสฺมิํ ฐียเต’ติ วิสุํ สมฺพนฺโธ วเสโยฯ ปตียนฺเตจาติ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย, อโตเจติ วกฺขมานเหตุปรามาโส, ยนฺติ ยสฺมา อตฺเถ นิปาโต, วากฺยกาโร วรรุจิ, ตํสามานาธิกรณฺยโตติ ทูราทิสา มานาธิกรณฺยโต, ตํยุตฺตโตปีติ ทูราทิยุตฺตา คามาทิสทฺทโตปิ, ปจฺจกฺขนฺโตติ วากฺยการวจนํ ปจฺจาจิกฺขนฺโต, ตถาหฺยตฺรายํ มหาภาสฺส ปาโฐ ‘‘ทูรนฺติกตฺเถหิ ปญฺจมีวิธาเน ตํยุตฺตา ปญฺจมีปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ ทูรา คามสฺส, ตตฺราปิ ทสฺสนา อนตฺถโก-ยมฺปฏิเสโธ, ตตฺราปิ หิ ปญฺจมี ทิสฺสติ–

ทูรสฺมาวสถา มุตฺตํ, ทูราปาทาวเสจนํ;

คุรุโต กุปิตา ทูรา,ภาพฺยํ ทูรา จ ทสฺสุหิติฯ

อตฺร ทูรนฺติเกตฺยาทิ วตฺตพฺพํ วากฺยการวจนํ, ทูรา คามสฺสาติ ตสฺโสทาหรณํ, ตตฺราปิจฺจาทิ ปจฺจกฺขานภาสฺสํ, ทูรสฺมาวสถาติ อาวสถสฺส ทูเรติ อตฺโถหิ ภาสฺสปทีเป เกยฺยโฏ, ปฐโม ปุริโส ยสฺส โส ปฐมปุริโส ภวติ ‘‘ทูรนฺติกา’’ทิ (2-6-5) กจฺจายนสุตฺเต สุทฺธาทิโยโคปิ สงฺคหิโต, เตนาห–‘สุทฺธปฺป โมจนวิวิตฺตปฺปมาณโยเค’ติ, ‘‘ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิจ’’ อิติ (2-6-2) สุตฺเต จคฺคหณโต ปภุติโยโค จ คหิโต, เตนาห–‘ปภุติ โยเคจา’ติ, ปภุติโยเคจาติ อิมินา ปภุตฺยตฺถโยโคปิ สงฺคหิโต, เตเนว ‘ยโตสรามิ อตฺตาน’นฺติ อุทาหฏํฯ

27. อป

นนุ ผุโฏว เตสํ สาลาทีนํ โยโคติ กิเมตฺถ ปญฺเหน กสฺส ปเนเตหิ โยโค’ตฺยาสงฺกิยาห-‘วชฺชนํ หิจฺจาทิ, วชฺชนานนฺติ กตฺตริ อโน, วชฺชเน สมฺพนฺเธ วตฺตมาเนหีติ วชฺชนสงฺขาเต สมฺพนฺเธ วตฺต มาเนหิ อปปรีหิ, ยุตฺตสฺมาติ ยุตฺตโตว เอกสฺมา, นาญฺญโต, กิเมตฺถ วตฺตพฺพนฺติ อิมินา อปปรีหิ ยุตฺตสฺมาว ปญฺจมีภวเน ปสิทฺธตฺตมาห, ปสิทฺธมฺเปตมาหริตฺวา ปกาเสตุมาห-‘กตฺตุโน’จฺจาทิ, ยทตฺโถติ โยสาลาทิ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส วชฺชนกิริยา รมฺภสฺส โส ยทตฺโถฯ ‘‘ปญฺจมฺยปาปรีหี’’ติ (2-3-10) อายุตฺเตปิ ปญฺจมี วิธียเต ปเรหิ, ตทาห-‘มริยาทาย’มิจฺจาทิ, อวธิมา เอตฺถ วสฺสนํฯ

28. ปฏิ

ทิฏฺฐสมฺพนฺธสฺสาติ ปสิทฺธวเสน ทิฏฺฐการิยการณสฺส มุขฺยสฺส, ตสฺส การิยตฺถนฺติ ตสฺส มุขฺยสฺส ยํ การิยํ, ตทตฺถํ มุขฺยการิย กรณตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ปฏินิธิมฺหิ วตฺตมาเนน ปภิเนติ สมฺพนฺโธ, วินิมเยติ ปริวตฺตน นิมิตฺตํ ปฏิทาเนจาติ จ สทฺทสฺสาฏฺฐานปฺปยุตฺติ ทฏฺฐพฺพา, ปตินา ตสฺส โยโคติ สมฺพนฺโธฯ

29. ริเต

ยทิ วชฺชนกิริยาย สมฺพชฺฌมานสฺส กมฺมตฺตา กมฺเม ทุติยา, กิมตฺถํ จรหิ ปุน ทุติยาวจนนฺติ อาห-‘ปฏิปทวิธาเน’จฺจาทิ, ปฏิปทํ อุชุกเมโวจฺจาริตํ วิธานํ ยสฺสา สา ปฏิปทวิธานา, วิเสสวิธาน วตีตฺยตฺโถ, ยชฺชตฺร ทุติยาวจนํ น สิยา ตทา ริเตสทฺเทน โยเค อุชุกํ วิธียมานาย ปญฺจมิยา ทุติยา พาธีเยถาติ มญฺญเตฯ ยทฺยตฺร ปญฺจมิยา ทุติยาย พาธาภาโว เอว ปโยชนํ, เอวญฺจรหิ ‘ริเต วา’ติ สุตฺตยิตพฺพํ เอวํ สติ ปกฺเข ทุติยา จ ภวิสฺสติ, ลหุ จ สุตฺตมฺปณีตมฺภวตี ตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรมาห-‘อุตฺตรตฺถญฺเจ’ติ, อโตเยวาติ อุตฺตรตฺถตฺตาเยว, ปุน ปโยชนนฺตรํทุติยา คหณสฺส ทสฺสยมาห-‘วิภตฺยนฺตเร’จฺจาทิ, อาหจฺจ กณฺฐาทิฏฺฐาเน วายุนาอาหนิตฺวา อาหริตฺวา วา วจนํ อาหจฺจวจนํ, อุชุกวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ, วิภตฺยนฺตรํ ฉฏฺฐีวิภตฺติ, ตสฺส พฺยุทาสตฺถํ, นิราสตฺถนฺตุตฺโถ, อญฺญาปีติ ทุติยาย อญฺญา ฉฏฺฐีปิ, ปกตาย ปญฺจมิยา สมฺพนฺธนตฺโถ ปกตสมฺพนฺธนตฺโถฯ