25. ตาท

ปโยชนปริยาเย อตฺถสทฺเท สติ อิทนฺติ ปโยชนํ ปรามฏฺฐุํ สกฺกาติ ‘ตสฺเสท’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสทฺเทเนตฺถ วิกติยาติสมฺพนฺโธ, อตฺถสทฺเทน ตุ ปกติยา, อตฺถ กถนเมตนฺติ อิมินา วจนิจฺฉาย เมติสฺสํ นตฺถิ สมาโสติ ทีเปติ, วิคฺคเห วาสฺมิมิมสฺมาเยว นิปาตนา สมาโส ทฏฺฐพฺโพ,โส วิกติสงฺขาโต อตฺโถ, ปกติตฺวญฺญปทตฺเถนากฺขิปียเต, ตโต ตทตฺถสทฺทโต, โกยํ ตทตฺถ ภาโว จฺจาห-‘ตทตฺถภาโว นามา’ติอาทิ, นิมิตฺตํ ยูปาทิวิกติ, นิมิตฺตีทารุอาทิปกติ ตสทฺเทนาตฺถสทฺเทน จ คหิตา, เตสํ สมฺพนฺโธ ตทตฺถสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ตทตฺถภาโว นามาติ อตฺโถ, เหตุ เหตุมนฺตภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ โหติ, ปธานาวจฺเฉทคุณสฺมาติ วิธียมานตฺเตน ปธานสฺส ปุริสสฺส อาจฺเฉทกา วิเสสกา คุณา, ยญฺหิ วิธียเต ญาปียเต ตมฺปธาน, มิตรมปฺปธานมนุวชฺชมานตฺตา, ยทา อุปาทียเตติ วตฺวา อุปาทียมานปฺปการํ ทิฏฺฐนฺเตน ผุฏยิตุมาห-‘ยถา’อิจฺจาทิ, ยูโป นิมิตฺตํ ยสฺส ทารุโน ตํ ตถา วุตฺตํ นาญฺญนิมิตฺตนฺติ ยทา นิมิตฺยวจฺเฉทกตฺเตนุปาทียเต ตทา นิมิตฺตสทฺทโตว จตุตฺถี สมฺพนฺโธ, ตโต อญฺญนิมิตฺตโต, นิมิตฺตนิมิตฺตีนํ สมฺพนฺธสฺส อภิมุขภาเวน ตตฺเถว นิมิตฺเต ปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ, นิมิตฺตสทฺทโต เหตุตติยาปิ นาสงฺกนียาติ สมฺพนฺโธ, การณมาห-‘นิมิตฺต’ [เหตุ] อิจฺจาทิฯ อุภยตฺถาติ ยูปาย ปากายาติ อุภยตฺถฯ

ปิณิยมานา กิํ สทฺทาทิวจนียา ปโร สาทุอาทิโก โย-ตฺโถ โส อญฺโญ กตฺตา ยสฺส โส อญฺญกตฺตุโก-ภิลาโส, อภิลาโส รุจีติ อิมินา ทิตฺยาทฺยเนกตฺถนฺโตปิ รุจิสทฺโท-ภิลาเส รุฬฺโหว คยฺหตีติ วทติ, สา รุจิ อตฺโถ-ภิเธยฺโย เยสํ เภ ตทตฺถา, เตสํ สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส, อิมินา จ กิญฺจาปิ รุจิรยํ ยสฺสุปฺปชฺชเตโย วา ตสฺสา ชนโก, เตสมุภินฺนมฺปิ อตฺถิ, ตถาปิ ยสฺสุปฺปชฺชเต โสว ตสฺสาธิกรณํ, อชนโกปิ โส ตาย สํสตฺโตติ ตสฺเสว ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญา, นตุชนกสฺส ตายาสํสตฺตสฺสาติ ทีเปติ, อิธาติ อิมินา สกฺกเต อุทาหรณานมสมานรูปกํ ทสฺเสติ, อิมินา จ อุทาหรณานมสมาน รูปตฺตเมว จตุตฺถีวิธาเน การณํ, อญฺญถา ฉฏฺฐีเยว เตหิปิ วิธีเยยฺย การณาสมฺภวา [การณสพฺภาวา] หิ ทีเปติ, อีทิสสฺส ปจฺจุทาหรณ(สฺส) ภาเว การณมาห-‘อนญฺญกตฺตุ กตฺตา-ภิลาสสฺสา’ติ, ปเรสมิทมฺปจฺจุทาหรณมฺภวตุ อิธ กถนฺติ อาห-‘อิหตฺวิ’จฺจาทิ, ตฺวนฺติ อตฺตมตฺเต ปฐมาเยว, สมฺภเว การณนฺตรมาห-‘อถวา’ติอาทิ, นตฺถิ อญฺโญ กตฺตา ยสฺสา สา อนญฺญกตฺตุกา รุจิ, ภาย รุจิยา สมฺพนฺธิโน ปิณิยมานสฺส สมฺปทานสญฺญํ เย ปน อิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เย ปน อาหุ จาติสมฺพนฺโธ, อุปฺปชฺชนมุปฺปตฺติ, กสฺส อุปฺปตฺติ, รุจิยา, อุปฺปตฺติยา อาธาโร อุปฺปตฺยาธาโร‘เทวทตฺตาย โรจเต’จฺจาโท เทวทตฺตาทิํ อุปลกฺเขตีติ อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณํ วจนํ, เอตฺถ รุจิยา อุปฺปตฺยาธาโรปลกฺขณเมว วจนนฺติ สาวธารณ มตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ… สพฺเพสํ วากฺยานมวธารณผลตฺตา, เตน ปิณิย มานวจนมภิลาสสฺส อญฺญกตฺตุกตาสนฺทสฺสนปรํ น โหตีติ พฺยวจฺฉินฺนมฺภวติ, เตสํ กจฺจายนสฺส เจหาปิ ปสชฺชตีติ สมฺพนฺโธ, อิหาปีติ ตฺวมิติ เอตฺถาปิ, อญฺญถาสิทฺธตฺตาติ อตฺถมตฺเต ปฐมาย เอว สิทฺธตฺตา, วจนสฺสาติ อุภินฺนมฺปิ จตุตฺถีวิธานวจนสฺส, อติปฺปสงฺโคจาติ ‘‘กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติอาโท ตวาติ อนภิมตฏฺฐานปฺปตฺติจฯ

ธาริปฺปโยเคติ ธาริธาตุโน ปโยเค, อุตฺตมีโณ อธมีโณติ ธนิกคเหตูนํ รุฬฺหีตฺยาห-‘อุตฺตมีโณ ธนสามี’ติ, อุตฺตมีณมสฺสาติ อุตฺตมีโณ, ธารยตีติมสฺสตฺถมาห-‘วหตี’ติ, ธาริโตติ ธารํธาตุโตฯ สุตฺตนฺตเรน (ตํ ตํ) นิยเมน นิยมิตานํ เตสํเตสํ สมฺปทานสญฺญํ วิธาย จตุตฺถี วิหิตา ปเรหิ, ตทาห ‘สิลาฆ หนุฏฺฐาสปาน’มิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ โยคสมฺพนฺเธ ฉฏฺฐี, ญาเปตุนฺติ สิลาฆาทิเก โพเธตุํ, อิจฺฉิโตติ อติมโตฯ

ตทตฺถวาจีนญฺจ ธาตูนํ สงฺคหณตฺถํ ‘กุธทุหิสฺโสสูยตฺถาน’นฺติ วุตฺตํ, ยมฺปติ โกโปติ อิมินา โกปสฺส วิสยมาห, ยสฺสาติ อิมินา ยํการกนฺติ วุตฺตเมว ปรามสติ, ยสฺสาติ ราชาทิโน, ปุจฺฉตีติ ปุจฺฉิยเต , เตเนว วกฺขติ-‘ยสฺส สมฺพนฺธิํ สุภาสุภํ ปุจฺฉติ เนมิตฺติโก’ติ, โยจานุกูลตฺตมฺภ ชตีติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ปติปุพฺพโก อาปุพฺพโกจ สุโณติ อพฺภุปคเม ปฏิชานเนจ วตฺตเต, ยทายมพฺภุปคโม ปตฺถนา ปุพฺพโต ภวติ ตทา ปตฺถนาย กตฺตุ ปตฺถยิตุโน จตุตฺถี รูปมฺภวติ, ยทาตฺวปตฺถตมฺปิ เกวลมานุกูลฺเยน วตฺตมานํทิสฺวา เทยฺยมพฺภุปคจฺฉนฺติ อิทมิทํ โวทสฺสามาติ [โกปิสฺสสามาติ (โปตฺถเก)] ตทานุกูลฺเยน ปวตฺตนสงฺขาตาย กิริยาย กตฺตุโน จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ, อิมินา จ ปาณินิยวุตฺติการสฺส ชยาทิจฺจสฺสมเต พฺยภิจารมาห, โส หิ ‘‘อพฺภุปคโม นาม ปเรน ปตฺถิตสฺส ภวติ ตตฺถ ปตฺถยิตุเยว จตุตฺถีรูปมฺภวตี’’ติ วทติ, ปุพฺพสฺสากิริยาย โย กตฺตาติ เวทวากฺเยน วิหิตถุติกกรณ สงฺขาตาย อุสฺสาหานุชานนโต ปุพฺพภูตาย กิริยาย โย กตฺตา โหตา โปตา จ, สพฺพตฺถาปิ‘ตสฺสา’ติ อิทํ ‘จตุตฺถียายทภิมตํ รูป’นฺติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ฉฏฺฐิยา สพฺพพฺยาปิภาวมาลมฺพ เอวนฺติ อติเทโสติ อาห ‘เอวนฺตี’ติอาทิ, รูปสามฺยโต ปน ตาทตฺถิยตฺถสพฺภาวาจ ยถาโยคํ ตาทตฺถฺห จตุตฺถีปิ น วิรุชฺฌติ, วกฺขติ หิ‘ตาทตฺถฺห วจนิจฺฉายนฺตุ ‘อิจฺจาทินา, อิจฺฉิโต ราชา, กมฺม วจนิจฺฉาติ อิมินา วจนิจฺฉาย ปธานตฺตมาห… วจนิจฺฉาภิมุขตฺตา สพฺเพสํ การกานํ, อปฺปจุรปฺปโยคตฺตาติ อพหุปฺปโยคตฺตา, หนุเต อปนยติ, อุปติฏฺฐเต อุปฏฺฐานํ อุปคมนํ กโรติ, ปิหยนฺติ ปตฺเถนฺติ, กุชฺฌ อมริสํ กโรติ, ทุหนาทโย โกปปฺปภวา นานนฺตเรน เต สมฺภวนฺตีติ ทูภาทโยปฺยุทาหฏา ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺเส อปรชฺฌามิ, อิสฺสยนฺติ นสหนฺติ, อารชฺฌติ ปุจฺฉิโต เนมิตฺติโก อุปปริกฺขติ, ภาทตฺถฺหํ วิภาเวติ ‘ยสฺเส’จฺจาทินา, ปริยา โลเจติ อุปปริกฺขติ, กิํ ลกฺขโณ-ยมนิยโมจฺจาห-‘นาวสฺส’มิจฺจาทิ, ยาจิตุสฺมาเยว [ยาจิตุเยว (โปตฺถเก)] ฉฏฺฐีติ นาวสฺสมยนฺนิยโมติ อตฺโถ, กุโตจฺจาห-‘สมฺพนฺเธ’จฺจาทิ, อญฺญสฺมาปีติ อยาจิตุโตอปิ, ถุติกรณสฺส กตฺตุภูตา โหตาโปตาโร อุสฺสาหนานุชานนานํ กมฺมํ โหตีติ อาห-‘ปจฺจนุปุพฺพสฺส คิณาติสฺส กมฺเม’ติฯ

โหตุโปตุสทฺเทหิจฺจาทินา โปตุสทฺทสฺสปิ ฉฏฺฐิรูปํ ทสฺสิตํ, วุตฺติยนฺตุ ‘โหตุ ปติคิณาติ’จฺเจว ปาโฐ ทิสฺสติ, โหตฺเววมฺปิตฺยมฺหากมตฺโรเปกฺขา, อุสฺสาหยตีตฺยตฺเถ คิณาติ อนฺโตคตณฺยตฺโถฯ อนาวาโทติ นาวาอนฺนาทิวชฺชิเตฯ เอตฺถ ปน ตถา ปฏิเสธาภาเวปิ พหุลาธิการโต ‘น ตํ นาวมฺมญฺเญ นตํ อนฺนมฺมญฺเญ’จฺจาทิ ภวติ, อตฺเถว หิ พหุลาธิการโตวา ติปฺปสงฺคาภาโว, ปฐมนฺตํ รูปนฺติ มญฺญมาโนติ ปฐมนฺตํ รูปํ, เอตฺถจ ยทา ติณาทิโตปิ ขิกํสียเต ตทา นินฺทาวคโม, ตตฺถ จ นิโยคโตว นญฺปโยโค ญาถานุป ปตฺติยาติ สปฺปฏิเสธมุทาหฏํ ‘น มญฺญมาโน’ติ, อวธิมฺหิเยว ปญฺจมีติณาติ, นญฺปโยเคว นิโยคโต นินฺทาวคมา ติณนฺติ กมฺเมเยว ทุติยา, อถวา สตีปิ นินฺทาวคเม วจนิจฺฉาโต สวิสเยเยว ทุติยา, สมฺมุติปฺปโยเคติ สมฺมุติสทฺทสฺส ปโยเค, จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺตีติ มตฺตายาติ เอตฺถ จตุตฺถิํ อิจฺฉนฺติ, ปุน รุตฺตตฺเต การณมาห-‘อถ โสติวิชฺชมานตฺตา’ติ, จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺสาติอาทิสุตฺเต ‘‘อถ โส’’ติ ปาฐสฺส วิชฺชมานตฺตา ‘ภิยฺโยโส มตฺตายา’ติ เอตฺถ โสกาโร ปุนรุตฺโตติ อธิปฺปาโย, จคฺคหเณนาติ ‘‘สิลาฆหนุ…เป.… สตฺตมฺยตฺเถสุจา’’ติ สุตฺเต จคฺคหเณน, จตุตฺถีภิมตาติ ‘‘นโม โยคาทิสฺวปิจา’’ติ สุตฺเตนฯ

26. ปญฺจ

อวธียเต วิสิลิสฺสเต เอตสฺมาตฺยวธิ, อวปุพฺพาย ธาธาตุโต อวธิมฺหิ‘‘ทาธาตฺวี’’ติ (5-45) อิฯ

ยโต-วธียเต กิญฺจิ, กฺริยาปุพฺพํ กุโตจิปิ;

จลญฺจาจลมญฺญญฺจ, ตํ วทนฺตฺย วธิมฺพุธาฯ