18. ลกฺขเณ

ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มญฺญมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิญฺญายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโตฯ กญฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (2-3-21) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามญฺญสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํฯ อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโตฯ นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ญายมนฺตเรน นาญฺญํ กิญฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สญฺญาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อญฺญถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (2-9) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโวฯ อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺฐาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโฐวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถฯ

เยนางฺเคน วิกเตน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต ตโต ตติยา ยถาสิยาติ ปเรหิ ‘‘เยนางฺควิกาโร’’ติ (2-3-20) อารทฺธํ, ตทาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ตตฺถ ยสทฺเทน วิกตาวยโว เหตุตฺเตน นิทฺทิฏฺโฐ องฺคสทฺโท จ สมุทายวจโน อุปาตฺโต เตนาห-‘เยเนจฺจาทิ, นนุจ กาณาทีนํ นิยตคุณีนมภิธายิตฺตา อกฺขิสทฺทสฺส ปโยโค น ยุตฺโต พฺยาวตฺติยาภาวาติ, เนส โทโส, โลกิโย-ยํ สทฺทสฺส โวหาโร, โลกสฺส จ สทฺทปฺปโยเค คุรุลฆุมฺปตฺยทโย นตฺถิ, ตถาหิ โลเกน ‘สีสปาติ’ปิ วุจฺจเต, รุกฺโข สีสปาติปิ, ยสฺส ตุ ตตฺถาทโร, โส-กฺขิสทฺทํ ปยุชฺชเตว, อถวา สามญฺญุปกฺกเม วิเสโส ปโยคมรหติ, อกฺขิ(นาติ) หิ วุตฺเต สนฺเทโห สิยา ‘กิมสฺส วตฺตุมิจฺฉิต’นฺติ ตโต กาโณติ วุจฺจเต, นากฺขินา นิรูปยติ โสภโนติ, กิญฺจรหิ กาโณติ, อกฺขิกาณมสฺเสตฺยาโท กสฺมา น สิยาติ อาสงฺกิย‘กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสา’ตฺยตฺร โย วุตฺโต ปริหาโร, ต เมตฺโถปทิสนฺโต อาห-‘เหฏฺฐา วิย อปฺปสงฺโค’ติฯ

19. เหตุ

กิสฺมิญฺจิ ผเล ทิฏฺฐสามตฺถิเยตฺเถ เหตุ นิรุฬฺโหฯ เอกตฺร หิ ทิฏฺฐสามตฺถิโยตฺโถ ตํโยคฺคตาย การิย (ม)กโรนฺโตปิ เหตุ วุจฺจเต สติ สห การินฺยสติ จ วิธุรปฺปจฺจโย ปปา(ต) โต, เตน การิยสฺส พฺยภิจาโร, เตเนวาห- ‘อนิปฺผาทยนฺโตปี’ติ, การเณ ตติยายาภาเว การณมาห- ‘ตกฺกิริยาโยคฺคตามตฺเต’จฺจาทิฯ

21. คุเณ

อุปาธิ วิเสสนํ, ปรางฺคภูเตติ ปรสฺส พนฺธตฺตา(ทิโน) วิธานา ยางฺคภูเต ชฬตฺตาทิเหตุมฺหีติ อตฺโถ, อิมินา คุณสทฺโท ยมปฺปธานวจโนติ วทติ, ยญฺจาปฺปธานํ ตมฺปรางฺคภูตนฺติ คุเณตีมสฺส ‘ปรางฺคภูเต’ติ อตฺถมาห, ยญฺหิ ปรตฺถมุปาทียเต ตทปฺปธานมนุ วาทรูเปโนปาทียมานตฺตา, ยถา ‘ชฬตฺตา พทฺโธ, รุกฺโข ยํ สีส ปตฺตา, อคฺคิ เอตฺถ ธุมตฺเต’จฺจาทิ, เตเนวาห-‘ปรตฺถรูปาปนฺน’นฺติ, วาวิธานนฺติ ‘‘วิภาสา คุเณ-ถิยํ’’นฺติ (2-3-25) เอวํ วิธานํ, อิตฺถิยนฺติอาทินา ปญฺจมีรูปสฺสปิ อภิมตภาวํ ทสฺเสติ, เตเนวาห-‘อุภยตฺถา’ติอาทิ, นนุ ‘โต ปญฺจมฺยา’’ติ (4-95) สุตฺเตน ตทฺธิตปจฺจยนฺตสฺส กถํ ปญฺจมฺยนฺตตา ตฺยาสงฺกิยาห-‘ปญฺจมินิทฺเทเส’ อิจฺจาทิ, อิมินา สุตฺเตน ปญฺจมิยา วินาติ โยชนา, วา ปญฺจมิยา วิธานโต ตติยารูเปนปิ ภวิตพฺพนฺติ โจทนมนสิ นิธาย ปญฺจมฺยุ ทาหรเณเยว การณํ ตติโยทาหรณสฺส จ ปฐโมทาหรณานุสาเรนานุ มนฺตพฺพตญฺจทสฺเสนฺโต อาห ‘ปญฺจมฺยาเยวิ’จฺจาทิ, อภาเวน สงฺขารนิโรเธนาติ ตติยนฺตรูปานิฯ