17. สห

ยถากฺกมมาคมนกิริยาย ถูลตฺตคุเณน โคมนฺตทพฺเพน จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ยเถ’จฺจาทิมาห, อุทาหรณมตฺตํ ทสฺเสนฺโตปิ อิมินา อธิปฺปาเยนาปิ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘สพฺพตฺเถว วา’ติอาทิ, ปุตฺเตน สหาคโตติอาทีสุ อาคมนาทิกิริยมฺปฏิจฺจ ทฺเว กตฺตาโร ปธานาปฺปธานวเสน, เตสุ ปธาเน การิยสมฺปจฺจยญาเยน วา พหุลํวจเนน วา ปธาเน กตฺตริ ปจฺจโย, อิตเร’กตฺตริ ตติยา’ตฺเยว ตติยา สิทฺธา, ตโต-ยํ วจนารมฺโภ-นตฺถโกติ มญฺญมาโนโจ เทติ ‘นนฺวิ’จฺจาทินา, ตฺเตนาภิธียเต ปิเตติ ปธานกตฺตา, ตุลฺโยปิ กิริยาสมฺพนฺเธ ปิตาปุตฺตานํ ปิตาตฺร ปธานํ สทฺทโจทิตตฺตา, ปุตฺโต-ปฺปธานมสทฺทโจทิตตฺตา , สทฺทพฺยาปาราเปกฺขาย หิ ปธานาปฺปธานาย ววตฺถานํ, ปิตุเรวาตฺราคตาทิสทฺทสามานาธิกรณฺยา อาคมนกิริยา สมฺพนฺโธ สทฺเทโนจฺจเต, เนตรสฺส สทฺทสตฺติสภาวโต, ตถา วิธา หิ สทฺทสฺส สตฺติ ยโต ปิตุเรวาตฺร กิริยา สมฺพนฺธํ สกฺโกติ ปฏิปาเทตุํ, น ปุตฺตสฺส, เอวญฺจาคโตจฺจาโท เอกวจนมุปชฺชเต, อญฺญถา หิ พหุวจนํ สิยา, ‘ปิตา ปุตฺตา อาคตา’ติฯ (ยทิ) วุตฺตนเยน ตติยา สิทฺธา ‘สิทฺเธ สตฺยารมฺโภ นิยมาย วา วิกปฺปาย วา’ น เจตฺถ นิยโม, นาปิ วิกปฺโป, ตโต กิมเนน โยเคนา ตฺยาสเยนาห-‘อปฺปธาเนเยว’จฺจาทิฯ นยิทเมวมิจฺจาทิ ปริหาโรฯ สหภาวมตฺตํ วตฺตุมิฏฺฐํ วาติ โยชนา, สามตฺถิยาติ เภทาธิฏฺฐานตฺตา สหตฺถโยคสฺส ปุตฺตสฺสาปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ วิญฺญายติ กถมญฺญถา สหตฺถโยโค สิยาติ อิมินา อตฺถ พเลนฯ อตฺถคฺคหณนฺติ สุตฺเต ‘‘สหตฺเถเน’’ติ อตฺถคฺคหณํฯ ปริยายตฺถนฺติ ปริโต อยนฺติ อวคจฺฉนฺติ อตฺถมเนเนติ ปริยาโย อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, เอตฺถ จ ปริยายตฺถเมวาติ นาวธารณํ, อโตเยว วินาปิ สหสทฺทปฺปโยคํ ตปฺปริยายปฺปโยคํ วา สหตฺเถน โยเค วิธานโต อสตฺยปิ สหาทิสทฺทปฺปโยเค ยตฺถ ตทตฺโถ คมฺยเต ตตฺถาปิ ภวตฺเยว ตติยา… คมฺยมาเนน สหตฺเถน โยคา, ยถา‘‘สฺยาทิ สฺยาเน’’ติฯ (3-1) สห ปริยาเยนาติ สหสทฺทสฺส ปริยายโตฯ วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘สหยุตฺเต-ปฺปธาเน’’ติ (2-3-19) ปาณินีย สุตฺเต วิย อปฺปธาเนติ วิเสสสฺสานุปาทานโตฯ

18. ลกฺขเณ

ลกฺขียตฺยเนนาติ ลกฺขณํ สงฺเกโต, กินฺตํ กมณฺฑลุปฺปภุติ, อตฺเถ การิยสฺสาสมฺภวา ตํวาจีหิ วิภตฺตีติ มญฺญมาเนน ยํวิวรณํ กตํ ‘ลกฺขเณ วตฺตมานโต’ติ, ตมุลฺลงฺคิยาตฺถํ วทติ ‘โย อตฺโถ’อิจฺจาทิ, วตฺตมานโตติ วิญฺญายติ… นามสฺมา ปจฺจยวิธานปฺป สงฺคโต, อุปาตฺโตติ คหิโตฯ กญฺจิปฺปณรมาปนฺนสฺส ลกฺขเณ ตติยา ยถา สิยา ‘รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตน’มิจฺจตฺร ลกฺขณมตฺเต มา ภวีติ ปาณินีเยหิ ‘‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’’ติ (2-3-21) อิตฺถมฺภูตคฺคหณํ กตํ, ตมฺมนสิ นิธาย โจทยมาห–‘นนฺวิ’จฺจาทิ, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, อาปนฺนสฺสาติ ภูตสฺส, สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส ปกาโร วุจฺจเต, ตถาหิ ‘ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทฺทกฺขี’ติ มนุสฺสตฺตสามญฺญสฺส ปริพฺพาชกตฺตมฺปกาโร, ตมฺปริพฺพาชโก ปตฺโต, ตสฺส ติทณฺฑกํ ลกฺขณํฯ อุปลกฺขณตฺเตติ อิมินา อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขณตฺตาภาวมาห, อุปลกฺขณนฺติ สงฺเกโตฯ นยิทมตฺถิจฺจาทิ ปริหาโร, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตนนฺติ เอตฺถ กสฺสจิ อิตฺถมฺภูตสฺสาภาวา อิตฺถมฺภูตคฺคหเณ ปโยชนํ น ทิสฺสติ ตนฺนิวตฺตนโต, รุกฺขมฺปติ วิชฺโชตเตติ เอตฺถตุ อิตฺถมฺภูตสฺส วิชฺชุสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวา ตติยาปฺปตฺติยํ ตํนิวตฺติยา ยถาวุตฺตํ ญายมนฺตเรน นาญฺญํ กิญฺจิ ปฏิสรณมตฺถีติ สญฺญาปยมาห-‘อวสฺส’มิจฺจาทิ, อญฺญถาติ เอวมนพฺภุปคมฺม ‘อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ’ติ วจเน กรียมาเน สติ, อิตฺถมฺภูตวาทิโน อุตฺตรมาสงฺกิยาห-‘นจา’ติอาทิ, วตฺตุนฺติ วจนเสโส, โจ-วธารเณ, เนว สกฺกาติ วุตฺตํ โหติ, ทุติยาวิธานสามตฺถิยาติ ‘‘ปติปรีหิ ภาเค จา’’ติ (2-9) กสฺมา น สกฺกาติ อาห-‘อตฺถิ’จฺจาทิ, อสติ หิ ปโยชเน สามตฺถิยนฺติ ภาโวฯ อถ กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ อาโท ตติยา กสฺมา น สิยา ตฺยาห-‘กมณฺฑลุ’อิจฺจาทิ, กมณฺฑลุสฺส เสตสฺส จ อุปลกฺขณ ภาเวนานุปาทานโตติ สมฺพนฺโธ, อิมินา อุปาทาตุโน สวจสิ สตนฺตตมาห, วิสิฏฺฐาวยวาเธยฺเยนาติ ปาณิ กมณฺฑลุนา วิสิฏฺโฐวยโว, ตสฺสาเธยฺโย กมณฺฑลุ เตนาติ อตฺโถฯ