อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘อยมภิ อภินนฺทติตฺยาทีสุ วิย กิริยาย โชตโก น โหติ, ฉฏฺฐี วิย สมฺพนฺธสฺส วาจโก น โหติ, นิกฺโกสมฺพีตฺยตฺร คมนกิริยาเปกฺขี นิสทฺโท วิย นาปิ กิริยนฺตรา เปกฺขี, กิญฺจรหิ สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโก วิเสสโก ภวตี’’ติ ตมุปทสฺเสตุมาห-‘อญฺเญ ตฺวิ’จฺจาทิ, เอตฺถ อิติสทฺโท นิทสฺสเน, รุกฺขมฺปตฺวา วิชฺโชตเต อิติเอวํ ปตฺติกิริยาย ปตฺวาติวุตฺตรุกฺขปาปนกิริยาย ชนิโตติ อตฺโถ, ตถาหิ รุกฺขสฺส วิชฺชุยา ปาปนาภาเว วิชฺชุยา ลกฺขิยาย ตลฺลณสฺส จ รุกฺขสฺส โย ลกฺขิยลกฺขณภาโว สมฺพนฺโธ, โส เกน สมฺปาทิโต ภเวยฺย, นนุ สมฺพนฺเธ อภินา โชตียมาเน รุกฺขสฺส ลกฺขณวุตฺติตา กถํ โชตียตีติ อาห-‘ลกฺขณตฺโถจ วิสยภาเวนา’ติ, ตถาเจตฺยาทินา ตสฺมิํ ปกฺเข สมฺภาวิตํ โทสมุพฺภาวยติ, ตตฺราย มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตโทสปริหาราย ปเรเหวาภิธียมานมฺปริหารมาห, ปริหาโรปทสฺสเนนาสฺสาปิ ปกฺขสฺสาทุฏฺฐตาขฺยาปเนเนโสปิ ปกฺโข-พฺภุปคโตตฺยวเสโย, อโตเยวุปริ ยถาวุตฺต ปกฺขนิสฺสเยเนว พฺยาขฺยายเต, เทวทตฺตสฺส สาธุตฺตสงฺขาตอิตฺถมฺปการปฺปตฺติยา วิสยภาเวนาวฏฺฐิตา มาตา ตตฺถ วตฺตติ นามาติ อาห-‘มาตุยา’ติอาทิ, มาตา จ อิตฺถมฺภูเต ปวตฺตา วิสย ภาเวน เทวทตฺโต จ ตตฺถ วิสยีภาเวน, เตสญฺจ วิสยวิสยีภาวลกฺขโณ สมฺพนฺโธ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย ชาโต, โส มาตุสมฺพนฺโธ โหติ การณวเสน, โสจาตินา โชตียตีติ มาตุ เตนาภินา โยโคติ อาห-‘ยฺวาย’จฺจาทิ, มาตุสมฺพนฺโธอิติ โยชนา, อิตฺถมฺปตฺติยาติ อิตฺถมฺปตฺติลกฺขณาย กิริยาย กรณภูตาย, เอวํ มญฺญเต ‘‘กิญฺจาปิ โส สมฺพนฺโธ เทวทตฺเตนาปฺยวินาภาวีติ ตสฺส โสภินา โชตียเต, ตถาปิ มาตุสมฺพนฺโธภินา โชตียตีติ ‘มาตุ เตน โยโค’ติ จ (วุจฺจติ)… สทฺทสตฺติยา ตคฺคตาเยว ทุติยาย อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชตนโต’’ติ รุกฺโข รุกฺโข ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธ, ฐิติมฺปฏิจฺจาติ ฐิตินฺนิสฺสาย เอสํ รุกฺขานํ โย จ สมฺพนฺโธติ โยชนา, รุกฺขานนฺติ อิมินา รุกฺขา กิริยาย ปเร สมฺพนฺธิโนติ ญาเปติ, ฐิติมฺปฏิจฺจาติ อิมินา ปน ติฏฺฐติสทฺทวจนียา สาธฺยรูปา ฐิติกิริยา รุกฺขโต ปเร สมฺพนฺธีติ, อเจตนานํ รุกฺขานมเปกฺขาวิรเหปิ โลกมฺปตีติวเสน ‘ปิปตีสา’ทีนํ วิญฺญายมานตฺตา วิญฺญายมานฐานาเปกฺขณกิริยายสาธฺยสาธนลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ชาโตติ วิญฺเญยฺยํ, โส จ รุกฺขสมฺพนฺโธ-ภินา โชตียตีติ อาห-‘โส’ติอาทิ, ทฺวิพฺพจเนเนว โชตนียาติ วิจฺฉาตฺเถ วุตฺติมตฺเต สตีปิ วิภตฺติยา [วิจฺฉตฺเถ วุตฺกิมตฺเตตฺยาทิวจนํ วิจาเรเรตพฺพํวิตตฺติยา อพิสทฺทสฺสจ วิจฺฉตฺเถ วุตฺติยา อภาวา, ลกฺขณิตฺถมฺภูติ หิ ปกติวิเสสนํ] โชเตตุมสมตฺถตฺตา วิจฺฉาย โชตนาย ทฺวิพฺพวจนํ กตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

9. ปติ

อุปาทิยมาโนติ อพฺภุปคมฺมมาโน, ยทิ ปน อุปาทิยมาโน ภาโค, อนุปาทิยมาโน กถนฺติ อาห-‘โย ปนา’ติอาทิ, ตครกุฏฺฐา คนฺธพฺพวิเสสา, มมาภชตีติ มํ อาภชติ, มม โกฏฺฐาโส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

10. อนุ

นตุลกฺขณนฺติ สจฺจกิริยา วุฏฺฐิยา เหตุ โหติ, น ตุ สงฺเกโตติ อตฺโถ, เหตุตฺตา ลกฺขณตฺตาภาเว สจฺจกิริยาย กถํ ลกฺขเณ ทุติยาติ เหตุตฺเตปิ ลกฺขณตฺตมสฺส สาเธนฺโต สาธมฺมปโยเคนานฺวยมาห-‘ยํ สกิมฺปิ’จฺจาทิ, เอตฺถ หิ ลกฺขณํ สจฺจ กิริยาติ ปฏิญฺญา, [ปกฺโข (โปตฺถเก)] สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปนตฺตาติ เหตุ, ยํ สกิมฺปิ นิมิตฺตตาย กปฺปเต ตมฺปิ ลกฺขณํ ภวติ, ยถา’อปิ ภวํ กมณฺฑลุปาณิํ สิสฺสมทฺทกฺขี’ติ สาธมฺมปโยเคนานฺวโย ทฏฺฐพฺโพ, กปฺปเตติ สมตฺโถติ อตฺโถ, กมณฺฑลุ ปาณิมฺหิ อสฺเสติ กมณฺฑลุปาณี, อปีติ ปญฺเห, กทาจิ เกนจิ กมณฺฑลุปาณีสิสฺโส ทิฏฺโฐ โส ตเมว ทสฺสนํ ลกฺขณํ กตฺวา ปุจฺฉติ ‘อปิ’ตฺยาทินา, อถ ยถา วุตฺเตน เหตุโนปิ ลกฺขณตฺตมตฺตุ ตถาปิ ปรวิปฺปฏิเสเธน เหตุมฺหิ ตติยา กสฺมา น สิยาติ โจทยมาห ‘น นฺเววมฺปิ’จฺจาทิ, ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธนาติ อปวาทปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน, ตถาหิ ฉฏฺฐิยา ปวาโท โหติ เหตุมฺหิ ตติยาวิธิ… สมฺพนฺธฉฏฺฐิยา ปตฺตาย เหตุตติยาวิธานโต อุปปทวิภตฺติวิธิปิ ฉฏฺฐิยาปวาโท… สมฺพนฺธวิเสสาภิพฺยตฺติเหตุโนปปเทน โยเค ตสฺมิํเยว สมฺพนฺเธ วิธานโต, ตตฺถ เหตุตติยาวกาโส ‘ธเนน กุล’นฺติ, อุปปทวิภตฺติยาวกาโส ‘รุกฺขมนุวิชฺโชตเต’ติ, สจฺจกิริยมนุ ปาวสฺสีติ ตุ เหตุมฺหิ ลกฺขเณ-ปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติ ปุพฺพวิปฺปฏิเสเธน ทุติยา ภวติฯ

11. สห

สหตฺเถ-นุโน วตฺตเน ปพฺพเตน โยโค กถนฺติ อาห‘ปพฺพเตเน’จฺจาทิฯ

12. หีเน

วิสยภาเวนาติอาทินา หีนตฺเถติ วิสยสตฺตมิตฺตมาห, วิชานนปฺปการมาห-‘หีเน’จฺจาทิ, เตนาติ อนุนา, กถํ เตน ยุตฺตตฺตํ อุกฺกฏฺฐสฺสาติ หีนุกฺกฏฺฐสมฺพนฺธมุเขน วิภาเวนฺโต’ตตฺถา’ติอาทิมาห, ตตฺถาติ หีเนจฺจาทินา วุตฺเต ตสฺมิํ, ยโตติ อุกฺกฏฺฐสาริปุตฺตาทิโก, หีโนติ ปญฺญวตฺตาทิ(โต นิกฺกฏฺโฐ, โส สาริปุตฺตาทิโก อุกฺกฏฺโฐ) หีนตฺถวิสโย ชายเต… ตพฺพิสเย ตสฺส อุกฺกฏฺฐตา ปตฺติโต, หีนุกฺกฏฺฐสมฺพนฺโธ ปน อติสายนาทิกาย กายจิ กิริยาย กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

14. สตฺต

กินฺตํ อาธิกฺยมิจฺจาห- ‘อธิกาธิกีสมฺพนฺโธ’ติ, อธิโก อสฺส อตฺถีติ อธิกี=ขารี, อถาธิกีวินิมุตฺเต อธิกาธิกิสมฺพนฺโธ กถมวสียเต นหฺยตฺราธิกี โกจิ สูยติจฺจาห-‘นวิเน’จฺจาทิ, อิติ สทฺโท เหตุมฺหิ ยถาวุตฺตสมฺพนฺธสาธโน, ตโทปสทฺเทนโยโคติ ตทา อุปสทฺเทนาธิกิโนโยโคติ อตฺโถฯ ทฺวิฏฺฐตฺตา สมฺพนฺธสฺส อธิกสฺสาปฺยุปสทฺเทน โยคา ตโตปิ กสฺมา น สตฺตมีตฺยาห-‘อธิกมฺหาตฺวิ’จฺจาทิ, ยถา เอกาเยว วิภตฺติยา อุภยคตสฺสาปิ สมฺพนฺธสฺส โชติตตฺตา วิชฺชุสงฺขาตลกฺขิยา สตฺตมฺยภาโว, เอวมิธา ปีติ ปุพฺเพ วุตฺตสมาธิมติทิสนฺโต อาห-‘ลกฺขิตา วิย สตฺตมฺย ภาโว’ติ, ‘‘มาณิกา จตุโรโทณา, ขาริตฺถี จตุมาณิกา’’ฯ