กิํ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อญฺญถา กิํ โหตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ ญาเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิญฺเญยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปญฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺฐา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปฐิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มญฺญเต [เอโวสญฺจาติ มญฺญเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป.… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถญฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (1-4-52) สุตฺเตน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสญฺญํ วิธาย ตสฺมิํ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาฐเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยญฺญทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

5. หรา

นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิญฺญาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (5-12) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิฯ

6. นขา

ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (5-16) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุฯ

‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธิํ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทิํ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมิํ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺฐเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปญฺญวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกาฯ

‘‘ภิกฺขิสฺสาหิํสาย’’นฺติ คณสุตฺตสฺสายมตฺโถ ‘‘ภกฺขิสฺสาหิํสตฺถสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ ทุติยา น ภวตี’’ติ, อถ กถเมตฺถ หิํสตฺถตา ภกฺขิสฺส หิํสา หิ เจตนาวติ สมฺภวติ, น เจตฺถสสฺสํ เจตนาวนฺตนฺติ อาห-‘สพฺเพ’อิจฺจาทิ, สพฺเพติ รุกฺขาทโย, ภาวา ปทตฺถา, อิทานิ สพฺพทสฺสนานุกูลหิํสตฺถตมุปทสฺเสตุมาห-‘ยทิเว’จฺจาทิ, นนุ พุทฺธวจน นิสฺสิตมิทํ พฺยากรณํ, ตถา สติ สมฺมตเมเว-ตฺโถ-ปทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ กินฺนามาญฺญทสฺสโนปคาตาธิเรนาติ ตุณฺหี โหติ นิกฺการณิสฺสา [นิกฺกมฺมิสฺสา (โปตฺถเก)] ภวโต-ปาโยติ วิญฺญายติ, ปรตฺถานุพทฺธกิจฺฉํ ปน มหาปุญฺญปญฺญา น กิญฺจิ วิย มญฺญนฺติ, โหติ (หิ) เอเตน ปรตฺโถ ‘‘มตนฺตเรปิ สิทฺธิ สิสฺสานํ, ตํตํ มตญฺญุโน วา กทาจิ กรหจิ ยทิทมวโลเกยฺยุํ เต เจตฺถาวตารํ [เจตฺถการํ (โปตฺถเก)] ลเภยฺยุํ เอตาทิโส จ ปญฺญวา ปฏิลทฺธพุทฺธวจนปฺปสาโท’ติ ตทวตาเรน จ พุทฺเธ ภควติ กเมน ทฬฺหํ ปสาทํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ, เอวเมวํ ตตฺถ ตตฺถ ตํตํพฺยากรโณทาหรณปฺปสงฺเคปิ ตทนุสาเรเนว ตนฺตํปโยชนํ เวทิตพฺพํ, น นิรตฺถกกถาปสุโต-ยมาจริโยติฯ

ทุหาทีนํ ตฺเยวมาโท อมฺหากมฺปรมคุรุนา รตนมติปญฺจิกาลงฺการาทิกาเรน นานาการสารตฺถเวทเวทิตุ [เวทาเวทิต (โปตฺถเก)] มหาปญฺญาปาฏวานํ ปญฺญวนฺตานํ สามินา มหาสามินา สมฺพุทฺธสาสนรตนวโรปการเกน ‘อิทเมตฺถ วิจารณียํ’ตฺยภิธาย นานามตนฺตรมากฑฺฒิย พหุํ สมฺปเวทิตมตฺถิ, มยมฺปเนตฺถ อาจริเยนาธิปฺเปตมตฺตเมวาลมฺพ อตฺถมฺป กาสยิสฺสามฯ

สตฺยปฺยเนกทสฺสนเภเท สิฏฺฐปฺปโยคานุสาเรน ยตฺถ ปธาเนกมฺมนิตฺยาทิปฺปภุตโยทิสฺสนฺติ, ยตฺร ตฺวปฺปธาเนตฺยาที, ยตฺโรภยตฺรปิ, ตํสพฺพมิห ภสฺสการาทฺยนุมตกฺกเมน ปฏิปาทยมาห-ทุหาทีน’มิจฺจาทิ, เอตฺถาทิสทฺโท ปการวาจี, เตน ยาจิปฺปภุตโย คยฺหนฺติ, กมฺมทฺวยยุตฺตานนฺติ นิทฺธารเณ ฉฏฺฐี, เตน กมฺมทฺวยยุตฺตานํ มชฺเฌ ทุหาทีนมปฺปธาเนปิ ควาโท กมฺเม ตฺยาทิปฺปภุตโยติ โยชนา ฯ อิจฺจาทิติอาทิสทฺเทน ‘อวรุนฺธติ วชํ คาวํ อวรุนฺธียเต วชํ โค’อิจฺจาทีนํ ปริคฺคโห, คมนาทฺยตฺถาน มิตฺยาทิสทฺเทน โพธตฺถาทีนํ คหณํฯ คมียเต คาโม เทวทตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ ปโยชฺชตฺตสมฺภโวติ อาห-‘ปุริเส’จฺจาทิ, ยชฺชปิ คาโม ตุณฺหี โหติ นิพฺยาปารตฺตา ปุริโสว ตุ คมนกิริยํ นิปฺผาเทติ, ตถาปิ ปุริสสฺส คมนกิริยาย ยํผลปฺปตฺติลกฺขณํ, ตมุภินฺนมฺปิ คามปุริสานํ สมานนฺติ ปุริส กิริยาตุลฺยผลตฺตา คาโมปิ คมนกิริยาย กตฺตุพฺยปเทเส การณํ ภวตีติ อธิปฺปาโย, ตถาหิ คามํ คจฺฉนฺโต โกจิ คาเม อาสนฺเน สติ วทติ ‘อาคโต คาโม ปตฺโต คาโม’ติ, อโตญฺเญสนฺติ เย กมฺมทฺวยยุตฺตา ทุหาทโย คมนาทฺยตฺถาโจทาหฏา, เอเตหิ อญฺเญสํ, ปธาเน กมฺเมภิ อชาทิมฺหิ ปธาเน กมฺเม, ปธานตฺตมฺปน อชาทีนํ กิริยาย ปโยชนตฺตา, อชาทฺยตฺถา หฺยานยนกิริยารภฺยเตฯ อยมฺปเนตฺถ สงฺคโห-

‘‘ทุหิ ยาจิ รุธิ ปุจฺฉิ, ภิกฺขิ จิ พฺรุวิ สาสิ จ;

ชิ ทณฺฑิ ปตฺถิ มนฺถี จ, ธาตู โหนฺติ ทุหาทโยฯ

คตฺยาทิสุตฺตปฏฺฐิตา, คตฺยาทฺยตฺถา ภวนฺติ เต;

นีวหหรกสาจ, นีวหาที ภวนฺติ เตฯ

ทฺวิกมฺมเกสุ เจเตสุ, อปฺปธาเน ทุหาทินํ;

ตฺยาทิปฺปภุตโย โหนฺติ, ปธาเน นีวหาทินํ;

อุภยตฺถ ปโยคานุ, สารา คตฺยตฺถอาทินํ’’ติฯ

ปโยโค ปน สมฺพนฺธจินฺตายมิห จ วุตฺตานุสาเรน สพฺพถา วิญฺเญยฺยาฯ

7. ธฺยาทิ

ปุพฺเพ กิริยานิสฺสเยน [การกนิสฺสเยน (โปตฺถเก)] ทุติยาย วิหิตตฺตา อาห ‘อิทานิ’จฺจาทิ, ธิสทฺทสฺส อตฺถปฺปธาน นิทฺเทเสน วา อาทิสทฺเทน วา ‘หา เทวทตฺต’นฺติปิ โหติ, หา เทวทตฺตทุกฺขนฺติ ตุ ทุกฺเขน โยคา เทวทตฺเตน น ยุตฺโต โหตีติ ปฐมาวามนฺตเณฯ นนุจ อนฺตราสทฺเทน โยเค ยถาราชคหนาลนฺทาหิ ทุติยา [(ตถา)] อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นา ลนฺท(นฺติ ตถา) อนฺตรามคฺเคติ เอตฺถ มคฺคโตปิ [อนฺตรามคฺคโตปิ] กสฺมา น ทุติยาติ เตนาโยคา, เยสญฺหิ ตํมชฺฌํ เต เตน ยุชฺชนฺตีติ เตหิเยว ทุติยา, อถวาพฺภุปคเตปิ ตํโยเค ตํสมฺพนฺธีเยว มคฺโคติ มุขฺยตฺตา ตโต [สพฺพสฺส (โปตฺถเก)] น ทุติยา, อตฺราปิ ฉฏฺฐีเยว ปปฺโปติ อนฺตรา ตญฺจ มญฺจ กมณฺฑลุอิติ, ตว มม มชฺเฌ กมณฺฑลุตฺยตฺโถ, อถ กมณฺฑลุสทฺทโต ทุติยา กสฺมา น ภวติ สตีปฺยนฺตเรน โยเค ตสฺส ปธานตฺตา, ตถาหิ กมณฺฑลุโน สกตฺถา ปวตฺติ, ตุมฺหมฺหานนฺตุ ปรตฺถา-กมณฺฑลุวิเสสนตฺเตน เตสํ ปวตฺตตฺตา, ตตฺร กมณฺฑลุโน สกตฺเถ วตฺตมานตฺตา ปธานตฺเตนาวตตฺตา ปาฏิปทิกโต อจฺจุตตฺตา ปรตฺตา ปฐเมว ภวตีติ ชีนินฺทพุทฺธินฺยาสฯ นินฺทาทิ ลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส สพฺภาวา สพฺพตฺถ สมฺพนฺธฉฏฺฐิยา สมฺปตฺตายํ วจนํ, อากติคโณ-ยํฯ

8. ลกฺขณิ

ลกฺขณาทีสฺวตฺเถสุติ นามสฺสา [กสฺสา (โปตฺถเก)] ยมตฺถนิทฺเทโสติ อาห ‘อภินาโย ยุตฺโต’จฺจาทิ, เตนาติ อภินา ยุตฺตสฺสาตฺถนิทฺเทส การเณน, ลกฺขณสทฺเทน เหตุ วตฺตุมิจฺฉิโตติ อาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, ทุวิโธ เหตุ, วุตฺตญฺหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘ชนโก ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุ’’นฺติ (252), สมุปลกฺขยตีติ สมุปลกฺขณํ, สงฺเกตมตฺตํ ญาปกํ, น ตุ ชนกํ, สงฺเกโตปิ ลกฺขณมุจฺจเต ลกฺขียเต การิยมาเนนาติ กตฺวา, ชนกสฺสาปฺยตฺร ลกฺขณตฺเตน คหเณ ปโยชนํ ‘‘อนุนา’’ (2-10) อิจฺจตฺร ทฏฺฐพฺพํฯ กญฺจิปการนฺติ อิมินา อิตฺถํสทฺทสฺส อตฺถํ วทติฯ ปตฺโตติ อิมินา ภูตสทฺทสฺส, เอตฺถ หิ ภูธาตุ ปตฺติยํ วตฺตเต, รุกฺโขลกฺขณนฺติ รุกฺโข ญาปกเหตูติ อตฺโถ… รุกฺเขน วิชฺชุยา ญาปียมานตฺตา, อาจริยชินินฺทพุทฺธิ ปน อญฺญถา วณฺณยติ, ตสฺเสทํ มตํ-

กฺริยาย โชตโก นายํ, สมฺพนฺธสฺส น วาจโก;

นาปิ กฺริยนฺตราเปกฺขี, สมฺพนฺธสฺส ตุ เภทโกติฯ