กิํ ลกฺขโณ-ยํ นิยโม ยทตฺถมิ ทมารภียติจฺจาห-‘คตฺยาทฺยตฺถาน’มิจฺจาทิ, ปจฺจุทาหรียิสฺสเต ‘เอเตสเมเว’จฺจาทินา, ตถาจาพฺภุปคเม, ปโยชฺโช กตฺตา น กมฺมํ ตฺยพฺภุปคมฺม ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวริตนฺติ อตฺโถ, สามตฺถิยมฺปนอิจฺจาทินา สามตฺถิยสรูปมาห, คติ อาทฺยตฺถานนฺติ ปทจฺเฉโท, นิยุชฺชมาโน ปโยชกพฺยาปารสงฺขาตาย กิริยาย สมฺพนฺธียมานตฺตา กมฺมภูโตว ภวตีติ อตฺโถ, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘คมนาทิกิริยาย สาธนตฺตา ยทิปิ ปโยชฺโช กตฺตา, ตถาปิ โส ปโยชเกน คมนาทีสุ พฺยาปาริยมาโน ปโยชกสฺส พฺยาปารลกฺขณาย กิริยาย สมฺพนฺธียมาโน ยทิ กมฺมํ น โหติ อญฺญถา กิํ โหตีติ อญฺญถานุปปตฺติลกฺขเณน สามตฺถิเยน กมฺมภูโตว โหตี’’ติ [(อตฺโถ) (โปตฺถเก)] ( ), ปตียเตติ อิมินา ปตีติวเสเนวาสฺส กมฺมตา, สภาวโต ตุ ปโยชฺโช กตฺตาวาติปิ ญาเปติ, ปโยชโกติ สพฺพตฺถ เทวทตฺตาทิโก วิญฺเญยฺโย, อตฺถคหณสฺสาติ ‘‘สทฺทากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สทฺทตฺถากมฺมกภชฺชาทีน’’นฺติ อตฺถคฺคหณสฺส, โพธตฺถสฺส อุทาหรณนฺติ เสโส, นนุ วจนปฺปโยชนํ ทสฺสยตา วจนเมโวปทสฺสิย ปญฺโห กาตพฺโพ, อถ ‘เอเตสเมวา’ตฺยวิชฺชมาเนเนว กถํ ตฺยาสงฺกิยาห ‘เอเตสเมเว’จฺจาทิ, เหฏฺฐา วุตฺตกฺกเมน นิยมตฺถตฺตา วจนสฺส เอวกาโร ลพฺภติ, สมฺพนฺธิวจนตฺตา เอตสทฺทสฺส เตน ยถาปฐิตา คตฺยาทโยว วิเสสฺสภูตา สงฺเขเปน ปรามสียนฺตีติ เอเต สเมวาติ กตนฺติ มญฺญเต [เอโวสญฺจาติ มญฺญเต (โปตฺถเก)], (คจฺฉติ เทวทตฺโตติ…เป.… นโหตีติ) อิมินา อิมมตฺถญฺจ โชเตติ ‘‘ยทิปิ กิริยาภิสมฺพนฺธา ปโยชฺชสฺส วิย กตฺตุโนปิ กมฺมตฺตมฺปสชฺชติ, ตถาปิ ปโยชฺเชติ วุตฺตตฺตา กตฺตริ เทวทตฺเต ทุติยา นปฺปสชฺชตี’’ติ, อภิมตาติ ‘‘คติพุทฺธฺยา’’ทิ (1-4-52) สุตฺเตน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมสญฺญํ วิธาย ตสฺมิํ ปโยชฺเชทุติยาภิมตา, จรหิสทฺโท ปุจฺฉายํ, ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส ตทา กถํ ภวิตพฺพนฺติ เสโสติ ยทาจรหิจฺจาทิวากฺยสฺสาวสาเน ปโยเชตีติ อสฺมิํ อุทฺเทเส วจนสมีเป’ตทา กถมฺภวิตพฺพ’นฺติ ปาฐเสโส โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยาวตาติ ตติยนฺตปฏีรูปโก นิปาโต, ยสฺมา ทตฺโถ วตฺตเต, ยสฺมา ทุติยา ปปฺโปติ ตสฺมา ‘ยญฺญทตฺเตเน’ติ ภวิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

5. หรา

นิยเมเนจฺจาทินา วจนารมฺภสฺส ปโยชนมาห, สาปิ ตติยาปิ [ทุติยาปิติ วตฺตพฺพ] ยทาตฺวิจฺจาทินา หรติ นาหารตฺเถ [นหรตฺยตฺเถ (โปตฺถเก)] ติปิ วิญฺญาเปติ, อุภยตฺถาติ ทุติยาย ปตฺตาย อปฺปตฺตาย จ, วิภาสา วิกปฺโปติ อตฺโถ, กาเรติกร-กรเณ, เลตฺตายาเทสาติลตฺต เอตฺตอยาเทสฺส, วท-วจเน, อภิวทนมภิวาโท ตํ กโรตีติ ‘‘ธาตฺวตฺเถนามสฺมี’’ติ (5-12) อิมฺหิ นามธาตุ ‘อภิวาทิ’ติสุตฺเต นิทฺทิฏฺโฐติ อาห-‘อภิวาทิสฺมา’อิจฺจาทิฯ

6. นขา

ขาทยติ อาทยติ ขาท, อท=ภกฺขเณ, อวฺหาปยติ วฺเห=อวฺหาเน อาปุพฺโพ, ‘‘ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิเจ’’ติ (5-16) ณาปิมฺหิ ปุพฺพสรโลโป, กนฺทยติ กนฺท=อวฺหานโรทเนสุฯ

‘‘วหิสฺสานิยนฺตุเก’’ติ คณสุตฺเต อยเมตฺโถ ‘‘วหิสฺสธาตุสฺส ปโยชฺเช กตฺตริ นิยนฺตุรหิเต ทุติยา น ภวตี’’ติ, นิยนฺตา สารถิ กิริยาสิทฺธิํ นิยามโกติ วตฺวา ตเมว ปกาเสตุมาห-‘กิริยงฺค’มิจฺจาทิ, กิริยงฺค กิริโยปกรณภูตํ พลี พทฺทาทิํ กิริยาการณํ, นิยเมตฺวาติ เอกสฺมิํ กรณีเย กิริยา วิสเย ปติฏฺฐเปตฺวา, วาหยติ ภารํ เทวทตฺเตเนตฺยตฺร หิ เทวทตฺโต ปญฺญวา ปุริโส นิยนฺตารมนฺตเรเนว ภารํ วหตีตฺยนิยนฺตุโก กตฺตา, วาหยติ ภารํ พลีพทฺเท อิจฺจตฺร ตุ พลีพทฺทา นิยนฺตา รมนฺตเรน น วหนฺตีติ สนิยนฺตุกาฯ