เมนู

พฺรูสาสินญฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสญฺญา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺฐาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (1-4-46) เตน เตน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘ปฐวิํ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (2-3-2) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํญฺญสญฺญาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กิํ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิญฺญายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานญฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมิํ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ , เกสญฺจีติ อนิยเมน เกสญฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺฐิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

3. กาล

ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนุญฺญาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานาฯ อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยาฯ ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อญฺญถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติฯ

ตติยาภิมตาติ ‘‘อปวคฺเค ตติยา’’ติ (2-3-6) วจเนน ปาณินิยานํปปญฺจตฺตมภิมตา, กถมฺปน กาลทฺธานํ กรณตฺตมิจฺจาสงฺกิย กรณตฺตเมสมฺปฏิปาเทนฺโต อาห-‘ตถาปิ’จฺจาทิ, ตถาปีติ วุตฺตกฺกเมน กรณตฺตสมฺภวา ตติยาย วิชฺชมานายปิ, สิยาติ ตติยา สิยา, ตญฺจาติ ตํ กรณญฺจฯ การกมชฺเฌติ เอตฺถ ฉฏฺฐี สมาโส การกสทฺเทน จ สตฺติการกํ คหิตนฺติ (อาห) ‘ทฺวินฺนํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ’ติ, อภินฺนสฺสาปิ หิ เอกสฺส เทวทตฺตาทิกตฺตุโน ภินฺนานํ ตํสมเวตานํ กตฺตุสตฺตีนํ มชฺเฌ กาลทฺธานานิ, สตฺติเภทเมว พฺยญฺชยมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, เอกตฺถาติ เอกสฺมิํ เทวทตฺเต, ทฺวีเหตีเต (ภุญฺชิกฺริยา) สาธนนฺติ สมฺพนฺโธ, ทฺวินฺนํ อหานํ สมาหาโร ทฺวีหํ ตสฺมิํฯ อิสุมสตีติ วา, อิสุมฺหิ อาโส อสฺเสติ วา นิปฺผนฺเนน อิสฺสาสสทฺเทน คมฺมมานํ กิริยํ ทสฺเสติ ‘อิสฺวสเน’ติ, นนฺวิจฺจาทิ โจทฺยํ, ธนุปญฺจสตํ โกโส, เอวมญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, ฉฏฺฐิยาสมฺปตฺตายนฺติ โกสสฺเสกเทเสติ เอวํ ฉฏฺฐิยา สมฺปตฺตายํ, มุตฺตสํสเยเนทํ สมานนฺติ มุตฺโต สํสโย ยสฺมิํ อวธฺยาโท เตเนตํ ตุลฺยนฺติ อตฺโถฯ วุตฺติยํ อภิมตาติ ‘‘สตฺตมี ปญฺจมิโย การกมชฺเฌ’’ติ (2-3-7) วจเนน สตฺตมีปญฺจมิโย ปปญฺจตฺตมภิมตา, ทฺวีเห ภุญฺชิสฺสตีติ ทฺวีสุ ทิวเสสุ คเตสุ ภุญฺชิสฺสตีติ อตฺโถ, ‘‘ยพฺภาโว ภาวลกฺขณ’’นฺติ (2-36) สตฺตมี, สกสกการกวจนิจฺฉาเยวาติ หิ อิทํ พาหุลฺลํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ทฺวีหา ภุญฺชิสฺสติ โกสา วิชฺฌตีติ ทฺวีหา นิกฺขมฺม ภุญฺชิสฺสติ, โกสา นิกฺขมฺม ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ อุปาตฺตวิสโย-ยมวธิ, โกเส วิชฺฌตีติ โกเส ฐิตํ ลกฺขํ วิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

4. คติ

กตจตฺถสมาสาติ กโต จตฺถสมาโส เยสุ เต ตถา วุตฺตา, อญฺญปทตฺถวุตฺตโยติ อญฺญปทตฺเถ วุตฺติ เยสนฺติ พฺยธิกรณญฺญปทตฺถสมาโส, จตฺตสมาเส คตฺยาทีนํ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา เตหิ ปรํ ปยุชฺชมาโน อตฺถสทฺโท คตฺยาทีหิ ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌตีติ มญฺญเต, อถ สุตฺเต ‘ปโยชฺเช’อิจฺเจตาวตฺยุจฺจมาเน ปโยชฺโช สยํ กตฺตาติ กถํ วิญฺญายติ เยน ‘ปโยชฺเช กตฺตรี’ติ วิวรณํ กตมิจฺจาสงฺกิยาห-‘คตฺยาทฺยตฺถ’มิจฺจาทิ, อาทิสทฺเทน โพธา ทีนํ คหณํ, ตกฺกิริยาสมตฺโถวาติ ตสฺสา คตฺยาทิกาย กิริยาย สมตฺโถ เอว นิยุชฺชเตติ สมฺพนฺโธ, กิริยากรเณ สมตฺโถ นาม กตฺตาวาติ อาห-‘โสจ กตฺตา’ติฯ ทุติยาย สิทฺธายาติ วกฺขมานนเยน ปโยชฺชสฺส กตฺตุโน กมฺมตฺตสิทฺธิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สุตฺเตเนว กมฺเม ทุติยาย สิทฺธายฯ