2. กมฺเม

วุตฺติยํ กตฺตุกิริยายาติ กตฺตุสาทฺยตาย ตํ สมฺพนฺธินิยา กตฺตุกมฺมฏฺฐายปิ ทุวิธาย กิริยาย, อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ กโรติ เอตฺถ สมฺพนฺธนตฺโถติ อาห-‘กรียติ อภิสมฺพนฺธียตี’ติ, ยํกิญฺจิ ปทตฺถรูปํ สมฺพชฺฌตีติ อตฺโถ, อิมินา จานฺวตฺถวเสเนวายํ กมฺมโวหาโร สิทฺโธติ ทสฺเสติ, สพฺพการกานมฺปิ ปน กิริยาสมฺพนฺธ สพฺภาเวปิ กิริยาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตเนว ยํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ตเทว กมฺมํ วิญฺเญยฺยํ, กตฺตาทิ กตฺตุ กิริยายาภิสมฺพนฺธียมานตฺเตปิ กตฺตาทิตฺตวจนิจฺฉาเยว กมฺมํ น โหติ… ยสฺมา วจนิจฺฉาเยว การกานิ ภวนฺติ, เอวํ สพฺพการกานมฺปิ การกนฺตรปฺปตฺติยํ ตทภาโว ยถาโยคํ วตฺตพฺโพ, วากฺเยกเทเสเนตฺยเนน ‘‘ทฺเวทฺเวกา’’ทิโน วากฺยสฺส ‘‘กมฺเม ทุติยา’’อิจฺจาทิโน จ เอกวากฺยตฺตํ สูเจติ, ปกรณสฺส มหาวากฺยรูปตฺตา วิปฺปกฏฺฐานิปิ วากฺยานิ อากงฺขาทิสภาเว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานุภวเนเนกวากฺยภาวมฺปฏีปชฺชนฺเต, วุตฺตี หิ–

‘‘อากงฺขาโยคฺคตา สตฺตา, พีชํ สนฺนิธิโน ยโต;

วิปฺปกฏฺฐานิ วากฺยานิ, มหาวากฺยํ กโรนฺตฺยโตติฯ

สามญฺเญนาติ กมฺมาทฺยวิเสเสน, ปุพฺพาจริยสมญฺญาวเสนาห ‘ทุติยาทิกา’ติ, เตน ยทฺยปิ ตฺยาทิโนปิ ทฺวินฺนํ ปูรณิยา ทุติยาติ สกฺกา โวหริตุํ, ตถาปิ สฺยาทีนํ ทุเกเยว ทุติยาตติยา รุฬฺหีติ นตฺยาทีนํ ทุกานิ ทุติยาทิสทฺเทน คยฺหนฺติ, วิสิฏฺเฐสูติ กมฺมาทินา วิเสสิเตสุ, ติวิธํ กมฺมนฺติ สกสมยปฺปสิทฺธิยา กมฺมสฺส ติวิธตฺตมาห, อญฺเญ ตุ สตฺตวิธมิจฺฉนฺติ, กถํ–

นิพฺพตฺติวิกติปฺปตฺติ, เภเทน ติวิธํ มตํ,

ตตฺเถจฺฉิตตมํ กมฺมํ, กมฺมํตฺวญฺญํ จตุพฺพิธํ;

อิจฺฉิตญฺจานิจฺฉิตญฺจ, เนวิจฺฉิตมนิจฺฉิตํ,

ตถาญฺญปุพฺพํ นาญฺญปุพฺพนฺติ, เอวมญฺญํ จตุพฺพิธนฺติฯ

ตตฺถ อิจฺฉิตาทีนิ อุปริเยวาปิ ภวิสฺสนฺติ, ตตฺเรจฺจาทินา ติวิธํ กมฺมํ สรูปโต ทสฺเสติ, ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมเมเก-เนกธา ปริกปฺเปนฺติ, ตทิห ปกาสยิสฺสาม–

สตี-สตี วา ปกติ, น ยตฺถ ปริณามินี,

นิสฺสียเต ตํ นิพฺพตฺติ, กมฺมมญฺเญสมญฺญถา;

อสนฺตํ ชายเต ยํ วา, ยํ สนฺตมปฺปกาสติ,

อุปฺปตฺยา-ภิพฺยตฺติยา วา, ตนฺนิพฺพตฺตีติ วุจฺจตีติฯ

อยเมตฺถ อตฺโถ ‘‘กฏวิการสฺส กาสสงฺขาตา วิชฺชมานา ปกติ ปริณามินี กฏวิการมฺปติ ปริณมนฺตี ยตฺถปฺปโยเค น นิสฺสียเต… กฏํ กโรตีเตตฺถ เกวลมตฺถาวคมมตฺตสฺส วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา กาเสติ อสุยฺยมานตฺตา จ, ปกติยา ตุ สุยฺย มานตฺเต วิการิยํ สิยา, เตเนว กาเส กฏํ กโรติ, ตณฺฑุเล โอทนํ ปจตีติ ทฺวยตฺโถ กโรติ ปจติ จ, ตสฺมา กาเส กโรติ ตณฺฑุเล ปจตีติ วิการียติ, กฏํ กโรติ โอทนมฺปจตีติ นิพฺพตฺตี ยตีติ อตฺโถ, อสตี วา ปกติ อวิชฺชมานตฺตาเยว ยตฺถ น นิสฺสียเต… [(ยถา) (โปตฺถเก)] ( ) สํโยคํ ชนยติ วิภาคมุปฺปาทยตีติ สํโยควิภาคานํ กสฺสาปิ ปกติยา อวิการตฺตา สํโยควิภาควนฺเต หฺยวิกเตเหว เตสํ ชนนโต, ตเมวมฺภูตมนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมาน (ปกติ) กํ วา การิยํ นิพฺพตฺติกมฺมํ นามาติ เอโก, อญฺเญสมญฺญถาติ วตฺวา ตนฺทสฺเสติ ‘อสนฺต’มิจฺจาทินา, ยํ อสนฺตมวิชฺชมานํ ชายเต, ตนฺนิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา สุขํ ชนยติ พุทฺธิมุปฺปาทยตีติ, สนฺตํ วิชฺชมานเมว วา เกวลมปฺปกาสิตปุพฺพํ ยํ อุปฺปตฺติยา อภิพฺยตฺติยา วา ปกาสติ, ตมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมํ, ยถา ปุตฺตํ วิชายติสามญฺญมภิพฺยญฺชยตี’’ติ, ตเทวํ เกสญฺจิ มเตน อนิสฺสิตปกติกํ อวิชฺชมานปกติกนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปิ อญฺเญสมฺมเตน อสนฺตํ ชายมานํ สนฺตมปฺปกาสมานนฺติ ทุวิธํ นิพฺพตฺติกมฺมมฺปีติสพฺพมฺปิ อฏฺฐิตปุพฺพเมว ชายตีตฺยสโต ชานนา น พฺยติริจฺจติจฺจาห-‘อสโต ชนนํ กรียตี’ติ, อวตฺถนฺตรนฺติ โอทนาทิโน กฺเลทนาทิลกฺขณมญฺญมวตฺถํฯ

ปกตฺยุจฺเฉทสมฺภูตํ, วิการิยํ กิญฺจิ กิญฺจิ ตุ;

คุณนฺตรสมุปฺปตฺยา, เอวํ สา วิกติ ทฺวิธาฯ

กิญฺจิ วิการิยํ กมฺมํ ปกติยา การณสฺส อุจฺเฉเทน สมฺภูตํ, ยถา กฏฺฐํ ภสฺมํ กโรตีติ กฏฺฐสฺสาจฺจนฺตปราวตฺติ [ปราวตฺติยา (โปตฺถเก)], กิญฺจิ ปน คุณนฺตรานมุปฺปตฺติยา, ยถา สุวณฺณํ กฏกํ เกยุรํ วา กโรตีติ เอวํ ทฺวีธา สา วิกติ โหตีติ อตฺโถ, น วิภาวียนฺเตติ น คมฺยนฺเต, สา ปตฺติ‘ปาปียติ วิสยีกรียตี’ติ กตฺวาฯ

ยตฺร กฺริยากโต โกจิ, วิเสโส นาวคมฺยเต;

ทสฺสนา วานุมานา วา, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตาฯ

ยตฺถ กิริยากโต กิริยาสมฺปาทิโต วิเสโส อติสโย โกจิ นาวคมฺยเต นปฺปตียเต ทสฺสนา วา ปจฺจกฺขปฺปมาเณน อนุมานปฺปมาเณน วา ยถา นิพฺพตฺติวิกตีนมติสโย ปจฺจกฺขานุมานา วคมนีโย, ตตฺร หิ นิพฺพตฺติยํ วิเสสสิทฺธิรติปสิทฺธา… อตฺถลาภาขฺยสฺส วิเสสสฺสาวิชฺชมานสฺส กิริยากตฺตา, วิการิเย ( ) [(เอว) (โปตฺถเก)] ตุ กฺวจิ ปจฺจกฺขวิสโย… กฏฺฐํ ฑหตีติ กณฺหตฺตาทิภาวสฺส ปจฺจกฺเขเนโวปลพฺภนโต, กฺวจิทนุมานคมฺโม… เทวทตฺตํ โรเสติ ปสาทยติ เวติ วิสิฏฺฐมุขวณฺณาทิการิยานุเมยฺยตฺตา โรสาทิโน, เอวํ ยตฺถ น วิเสสสิทฺธิ อปิ ตุ ปตฺติมตฺตํ, สา ปตฺตีติ ปกิตฺติตา กถิตา, อาทิจฺจมฺปสฺสติ ธมฺมมชฺเฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ, กถญฺจรหิ อสนฺตสฺส [สนฺตสฺส (โปตฺถเก)] ปตฺติกมฺมสฺส กิญฺจิ (อกโรนฺต)สฺส การกตฺตํ, น หิ กิญฺจิ อกโรนฺตํ การกมฺภวิตุมรหตีติ อุจฺจเต-

ทสฺสนกฺขมตาภาโส, ปคมพฺยตฺติอาทโย;

วิเสสา ปตฺติกมฺมสฺส, กฺริยาสิทฺธิยมิจฺฉิตาฯ

อตฺร ทฏฺฐุํ สกฺกา อิติ ทสฺสเน ขมตา อาภาโสปคโม วิสยตฺโตปคโม วิสยตฺโตปคมนํ พฺยตฺติ เจติ เอวมาทโย วิเสสา ยถาโยคํ ปตฺติกมฺมสฺส กิริยานิปฺผตฺติยํ อิจฺฉิตา, ตโต ตสฺส การกตฺตนฺติ อตฺโถ, อาทิจฺจํ ปสฺสตีติ เอตฺถ หิ อาทิจฺโจ ทฏฺฐุํ สกฺกา, ตโตว โส ทิสฺสติ อภิพฺยตฺติญฺโจปยาตีติ ทสฺสนกิริยานิปฺผาทกตฺเถนาสฺส การกตฺตมุปปชฺชเต, ตถา ญฺญตฺราปฺยาทิสทฺทคหิตวิเสสวเสน กิริยาสิทฺธิโต การกตฺตํ เวทิตพฺพํ , นนุ วิการิยมฺปิ นิพฺพตฺติกมฺมเมว… เตน รูเปนาสโตเยว ชนนโต, ปตฺติกมฺมมฺปิ กิริยาสมฺพนฺธรูเปนาสนฺตเมว ปจฺฉา ตถา ภวตีติ นิพฺพตฺติเยวาติ สจฺจํ-

อตฺเถสา วตฺถุฏฺฐิติ, สุขุมพุทฺธิโคจรปตีตฺยนุโรเธน,

ตตฺร ยมฺเปตํ ฆฏเต, ยถา ปตีติ สทฺทตฺถาวตฺตานโตฯ

วิเสสานุปาทานโตติ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ

กรียติ กโฏ, กโต กโฏ จฺเจวมาทีสุ ตฺยาทิปฺปภุตีหิ อติหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปิ เอกตฺตาทีสุ ทุติยาทโย ปปฺโปนฺติ นิยมาภาวา, ตถาหิ ปญฺจเก นามตฺเถ กฏาทิวจนียสฺส สมฺพนฺธี กมฺมาทฺยตฺโถ, ตฺยาทิปฺปภุตีติ อนภิ หิตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาภิธานาย อภิหิเตสุปิ กฏาทีสุ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺจาทีสุ (2-3-2) ‘‘อนภิหิเต’’ติ (2-3-1) วจนมธิกโรนฺติ, เวยฺยตฺติยาเยว ทุติยาทีนปฺปสงฺเคปิ ตนฺนิสฺสยภูเต-กตฺตาทฺยตฺเถ โชตนายาภิหิเตสุ ทุติยาทโย สิยุํ, ติเก ปน สงฺขฺยากมฺมาทโย วิภตฺติ วจนียา, ตตฺถ ยชฺชปิ กมฺมาทิโน ปจฺจเยนาภิธานํ, ตถาปฺเยกตฺตาทโย นาภิหิตาติ ตสฺส สงฺขฺยาขฺยสฺสาปรสฺส วิภตฺยตฺถสฺสาติ ธานาย อภิหิเตสุปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย สิยุนฺติ ปาณินิยา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ‘‘อนภิหิเต’’ติ วจนมธิกโรนฺติ, ตมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ตตฺริทํ สิยา’ติอาทิ, ตตฺร ตสฺมิํ ทุติยาทิ วิภตฺติวิธาเน อิทํ โจทฺยํ สิยา, กินฺติ อาห-‘ปญฺจเก’อิจฺจาทิ, อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุติ อนภิหิตา กมฺมาทโย นิสฺสยา เยสเมกตฺตาทีนํ, เตสูตฺยตฺโถ, ทุติยาทโย วิภตฺติโย ยถา สิยุนฺติ โชตนายาภิธานาย จาติ ยุชฺชมานวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อภิหิตกมฺมาทินิสฺสเยสุปีติ อปิสทฺเทน อนภิหิตกมฺมาทินิสฺสยเมกตฺตาทิํ สมุจฺจิโนติ, อาสงฺกิยาติ ปุพฺพกิริยาย วุตฺตนฺติ อปรกิริยา เวทิตพฺพา, ปญฺจเก ติเก จา ภิหิตกมฺมาทินิสฺสเย เสกตฺตาทีสุ ทุติยาทิปฺปตฺติมาสงฺกาวเสน ทสฺเสตฺวา จตุกฺกวาทีนมฺปิ ปกฺขมุพฺภาวิย ปริหริตุํ ‘ยทิจฺจา’ทิมาห, อยนฺเตสมธิปฺปาโย ‘‘ยเทสา สงฺขฺยา ปาฏิปทิกตฺโถ ตปฺปฏิปชฺชเน กมฺมาทโย วิภตฺติวจนียา, ตทา ‘อนภิหิเต กมฺเม’ติอาทินา อนภิหิตคฺคหณํ กมฺมาทิวิเสสานมนุภวนฺตมนตฺถกํ… อภิหิเต วิภตฺติวาจฺจาภาวโต, ยทา ปนายํ ปกฺโข ‘สงฺขฺยา วิภตฺติวจนียา’ติ ตทา ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ ตฺเยวมาทโย นิทฺเทสา วิสยสนฺทสฺสนมตฺตาเยว เวทิตพฺพา’’ติ, สพฺพถาติ ปญฺจกติกวาทีนํ จตุกฺกวาทีนญฺจ มตวเสน สพฺพปฺปกาเรน, สทฺทตฺถาพฺยติริตฺตตฺถมตฺโตเยวาติ พฺยติเรโก พฺยติริตฺตํ, นปุํสเก ภาเว กฺโต, น วิชฺชเต พฺยติริตฺตํ พฺยติเรโก เภโท ยสฺส ตํ อพฺยติริตฺตํ, อพฺยติภินฺนนฺติ อตฺโถ, สทฺทตฺถโต สกตฺถโต อพฺยติริตฺตํ อตฺถมตฺตํ อตฺถสามญฺญํ ยสฺส โอทนาทิสทฺทสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

กิญฺจาปิ วุตฺติยํ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ อภิหิตมวุตฺตํ, ตถาปิ เตหิ อภิหิเตปฺเยวเมว ทฏฺฐพฺพนฺติ นิทสฺเสนฺโต อาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, กร-กรเณ กรียิตฺถาติ กโต‘กฺโต ภาวกมฺเมสุ’ติ (5-56) กมฺเม กฺโต, สติโกติ เอตฺถ กีโตติ กมฺมตฺเถ ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) อิโก, กมฺมตาคมฺยเต กิตปฺปจฺจยาทีนํ กมฺเม วิหิตตฺตา, เอวญฺจ ธุหิ กิเมกมุทาหรณํ ทตฺตมาจริเยเน ตฺยโต อาห- ‘อุทาหรณ’อิจฺจาทิ, อนภิหิเตติ วจนํ วินาปีติ วจนํ วินา เอวาติ อวธารเณ-อปิสทฺโท, สมฺภาวเนวา, ยทฺยภิหิเตหิ วจนํ วินาปิ ทุติยาทีนมปฺปวตฺติ ภเวยฺย, วจนสพฺภาเว ตุ กถาเยว นตฺถีติ อตฺโถ, เอวญฺจ ปเนตฺถ ทุติยาทีนมภิหิเต ปสงฺคาภาโว ชานิตพฺโพ ‘‘ปจฺจเต โอทโน, กโต กโฏจฺจาโทปิ ยทิ ทุติยาทโย สิยุํ ปฐมาวิธานสฺสาวกาโส น ภเวยฺย ตโต สามตฺถิยานภิหิเตเยว กมฺมาโท ทุติยาทโย สกิริยา (ยํ ตท)ภิพฺยตฺติยา ภวิสฺสนฺติ, ปฐเมวตฺวภิหิเต’’ติ, น นุจ ปฐมายาการกมวกาโส รุกฺโข ปิลกฺโขติ [รุกฺโข ปิลกฺโขติ กฺริยาปทํ น สูยเตติ วิภตฺยนฺตรสฺสปฺปตฺติ มญฺญเตภสฺสาปทีป] กิมิทมุจฺจเต อการกนฺติ ยทฺย การกํ เนทมฺปโยคมรหติ ตโต ยตฺถ วิเสสกิริยาน มสฺสวนํ ตตฺถ ปทตฺถสหจริตาย สตฺตาย ปตีติยา ‘รุกฺโข อตฺถิ ปิลกฺโข อตฺถี’ติ อเปกฺขียตีติ การกตฺตํ รุกฺขาทีน มตฺเถเวติ [อตฺเถเวติ ญฺญตํ วตฺถุํ ปรํ ปติปาทยิตุํ สทฺโท ปยุชฺชเต ญฺญณญฺจ สโตอิติ ยตฺร กฺริยาปทนฺตรสฺส อปฺปโยโค ตตฺร อุสฺสคฺคโต สตฺตา ปตีติตุตฺถีติ กฺริยาปทานุสงฺคร กตฺตริ ตติยปฺปสงฺครนวกาสา ปฐมา ตฺยตฺโถ-ภสฺสปทีป], น จ อุจฺจํ นีจํตฺยธิกรณวาจิตฺเต [วาจิกา] นิปาตสฺส อตฺถีตฺยเนน นตฺถิ สมฺพนฺโธติ อุจฺจมตฺถีตฺยาเธยฺยสฺเสว กตฺตุตฺตํ นาธารสฺสาตฺย การกตฺตมาธารสฺสาตฺยวกาโส-ตฺถิ ปฐมายาติ ‘‘ปฐมาวิธา นสฺสาวกาโส น ภเวยฺยา’’ติ ยถาวุตฺโต-ยํ เหตุ อสิทฺโธติ จ สกฺกา วตฺตุํ, อสงฺขฺยโต ปฐมาตฺยวตฺวา ‘‘ปฐมาตฺถ มตฺเต’’ติ (2.39) สามญฺญวิธานโต สิทฺโธเยว, ยํ เหตุตฺตานภิหิตวจนมนตฺถกมิจฺเจว ฐิตํฯ

ยญฺจาติ จสทฺโท วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย อปรมฺปิ กิญฺจิ วตฺตพฺพมตฺถีติ อตฺโถ, ยญฺจ ผลํ มญฺญเตติ สมฺพนฺโธ, ยเทตฺถาน ภิหิตาธิกาโร นตฺถิ ตทา ยถา ‘กโต กโฏ’จฺจตฺรตฺเตน กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา ทุติยา น โหติ ตถา ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏสทฺทโต อุปฺปนฺนาย ทุติยาย (วิปุลาทิคตสฺส) กมฺมสฺสา ภิหิตตฺตา วิปุลาทีหิ วิเสสเนหิ ทุติยา น สิยา, ตโต ตฺยาทิ ตพฺพาทิณาทิสมาเสหิ กมฺมสฺสาน ภิหิตตฺตมตฺเตวาติ วิปุลาทีหิปิ ทุติยาวิธานสงฺขาตํ อนภิหิเต’’ติ (2-3-1) อนภิหิต วจนสฺส อธิกาเร ยญฺจ ผลํ จินฺตยตีติ อตฺโถ, ยุตฺตสฺสาติมสฺส อตฺโถ สมฺพนฺธสฺสาติ, ปจฺเจกํ กโรตฺยภิสมฺพนฺธตายาติ ‘กฏํ กโรติ วิปุลํ กโรติ ทสฺสนียํ กโรติ’จฺเจวํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธตายาติ อตฺโถ, กมฺมตา อตฺถีติ เสโส, เอวํ มญฺญเต-‘‘กฏํ กโรมีติ ปวตฺโต วิปุลํ กโรมี ทสฺสนิยํ กโรมีติ จ ปวตฺโตวาติ วิปุลาทีนมฺปิ ปจฺเจกํ กมฺมตา อตฺเถว, ตตฺเถกสฺสาภิธาเน ปเรกสฺส สุขมวโลกยนฺตีติ ตทภิธานายปิ ทุติยา ภวิสฺสตี’’ติ, ปการนฺตราวตาโร นาจริเย โนปโรธิโตติ ตมฺปิ ปเนตฺถ ทสฺสยิสฺสาม-‘‘กฏสทฺทา อุปฺปชฺชมานา ทุติยา กฏชาติ กมฺมมภิหิตวตี, น วิปุลาทิคุณกมฺมํ, ตโต ตทภิธานาย จ ทุติยาเยว ภวติ, อถวา กโฏว กมฺมํ, ตํ สามานาธิกรณฺเยน วิปุลาทีหิปิ ทุติยา ภวิสฺสติ, กฏํ กโรติ วิปุโล ทสฺสนีโยติ หิ วุจฺจมาเน วิปุลาทโย กตฺตุสมานาธิกรณตาเยว ปตีเยยฺยุํ ตสฺมา กฏสทฺทสามานาธิกรณฺยมฺปฏิปาทยตา วสฺสเมตฺถ ทุติยา กรณียา’’ติฯ นนฺเวมิจฺจาทิโจทฺยํ, เอวนฺติ เอวํ คุณยุตฺตสฺส กมฺมตาย สติ, ปปฺโปตีติ กฏ กมฺเม-ภิธานิเย (กโต) ติ กฺตปฺปจฺจยสฺส กตตฺตา อุทาราทิโต กโรตฺยภิสมฺพนฺธา ทุติยา ปปฺโปตีติ อตฺโถ, เอวํ มญฺญเตจฺจาทิ ปริหาโร, อวยเวน กมฺมํ น วทตีติ สมฺพนฺโธ, อวยเวนาติ วิสุํวิสุํ, กิญฺจรหีติ อาห-‘สภาวโต สพฺพํ กมฺมํ วทตี’ติฯ โหตุ กามํ อุทาราทิโตปิ วุตฺเตน วิธินา ปฐมา, กตสทฺทโต กา ปวตฺตตีติ อาห-‘กตสทฺทโต ปิ’จฺจาทิ, อนฺโตภูโต อนฺโตคโธ นามสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺมิํ กมฺมลกฺขณตฺเถโส อตฺโถ กมฺมลกฺขโณ อภิหิโต กถิโต สมฺปนฺโน สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, นนุ ‘กโต กโฏ’จฺจาโท สภาวโต สพฺพกมฺมวุตฺติยา อนฺโตภูตนามตฺถวุตฺติยา จาตฺถมตฺเต โหติ สพฺพตฺถ ปฐมาติ ‘กฏํ กโรติ อุฬารํ โสภนํ ทสฺสนีย’นฺติ กฏาทิโตปิ อุปฺปนฺนาย ทุติยาย กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา อุฬาราทีหิ ปฐมาปฺปสงฺโค สิยาติ อภิหิตาภิธานปฺปสงฺโคปคตํ โจทนํ มนสิ นิธายาห-‘กฏาทิสทฺโท ตฺวิ’จฺจาทิ, สามญฺเญนาติ วิสุํ วิสุํ กฏาทิสามญฺเญนฯ

‘‘กตฺตุริจฺฉิตตม’’นฺตฺยเนน (1-4-49) กตฺตุโน กิริยาย สมฺพนฺธิ ตุมิฏฺฐตมํ ตสฺมิํ อิจฺฉิตตเม กมฺมสญฺญํ วิธาย นิพฺพตฺยาทิเกสุตีสุ กมฺเมสุ ทุติยา วิธียเต ปาณินีเยหิ, อิจฺฉิตตมตฺตญฺจ ตทตฺถตฺตา กิริยาย, โอทนํ ปจติ คาวุมฺปโย โทหติตฺยาโท(หิ) โอทนาทฺยตฺถา ปจนาทิกิริยารพฺภเตติ โอทนปยาทีนมิจฺฉิตตมตฺตํ, ตทุปทสฺเสนฺโต อาห-‘ยํ กตฺตุ’จฺจาทิ, วิภตฺติํ วิธาย ทุติยาภิมตาติ สมฺพนฺโธ, ปุน ปยาทินิปฺผตฺตินิมิตฺตํ ยํกิญฺจิ โทหนาทิกิริยา ยุตฺตํ กรณาทิรูเปน อกถิตํ ควาทิกมิจฺฉิตํ การกํ, ตตฺถาปิ ‘‘อกถิตญฺจา’’ติ (1-4-51) กมฺมสญฺญํ วิธาย เตเนว ทุติยา วิธียเต, ตทุปทสฺเสตุมาห-‘อุปยุชฺชมาเน’จฺจาทิ, อตฺร เจวมกถิตนิยโม กโต วาตฺติกกาเรน-

ปุจฺฉิจิภิกฺขีนํ ทุหิ,ยาจีนํ นิมิตฺตมุปโยเค;

ปุพฺพวิธิมฺหิ-กถิตํ, พฺรูสาสีนญฺจ คุณาสตฺตนฺติฯ

อุปยุชฺชเต อิฏฺฐตฺถสิทฺธิยํ พฺยาปารียตีตฺยุปโยโค-ปโยปฺปภุติ, ตสฺมิํ, นิมิตฺตํ ควาทิ, อปุพฺพวิธิมฺหิ อปาทานาธิกรณาทิ ปุพฺพสญฺญา วิธานาภาเว, วิธาเน หิ มาณวกา มคฺคํ ปุจฺฉติ, รุกฺขา ผลานฺยวจินาตฺยาทิ ยถารหํ ภวติ, คุณาสตฺตนฺติ คุเณน สตฺตํ สมฺพนฺธี, คุณสทฺเทเนตฺถ ปธานสาธนํ ธมฺมาทิกํ วตฺตุมิจฺฉิตํ ปธานสาธนญฺหิ กิริยาโยปการกมุปการิยํ ปธานภูตํ กิริยมเปกฺขิย คุโณ ภวติ, โจ-นุตฺตสมุจฺจเย, ปธานนฺตุ ธมฺมาทิโน ปวตฺติยา ตทตฺถตฺตา, อุปยุชฺชมานญฺจ ตํ ปโยปภุติเจติ วิเสสนสมาสํ กตฺวา อุปยุชฺชมานปโยปฺปภุติโน นิมิตฺตนฺติ ฉฏฺฐีสมาโส, ปภุติ สทฺเทน ควาทิโน คหณํ, อาทิสทฺเทน โคมนฺตาทิโน, ทุติเยนาทิ สทฺเทน อธิกรณาทิโน, จตุตฺเถน วินยาทิโน, วิธานนฺติ ทุติยา วิธานํ, ทุติยาวิธานมภิมตนฺติ โยชนียํฯ ปาณินิเยหิ ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิตํ’’ (1-4-50) อิจฺจเนน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ (2-3-2) ตฺยเนเนว ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสตุมาห-‘เยเน’จฺจาทิ, ‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺตีมสฺส อตฺโถ เยเนเวจฺจาทิปญฺจิกาปาฐานุสาเรน เวทิตพฺโพ, ยุชฺชเตติ กิริยาภิสมฺพชฺฌเต, ยุตฺตนฺติ กิริยาภิสมฺพนฺธํ, อตฺร ตุ–

ยทฺยพุทฺธฺยาหิลงฺฆาทิ, ตทาหฺยาทิมนิจฺฉิตํ;

ยทา ลชฺชาภยาทีหิ, ตเทจฺฉิ ตตมํ มตํฯ

‘‘ตถา ยุตฺตญฺจานิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺเตนสฺส ปริยุทาสวุตฺติโต อิจฺฉิตา อญฺญมนิจฺฉิตมนภิมตมิตรญฺจ, ตโตเยว‘คามํ คจฺฉนฺโต รุกฺขมูลมุปสปฺปตี’ตฺยตฺร เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺสปิ รุกฺขมูลสฺส กมฺม สญฺญา สิทฺธาติ ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ ทุติยา วิธียเต, ตนฺทสฺเสติ’เนวิจฺฉิตนานิจฺฉิตสฺมา’อิจฺจาทิ, รุกฺขมูลํ เนวิจฺฉิตํ ปุพฺพมนภิมตตฺตา, นาปฺยนิจฺฉิตํ อปฺปฏิกูลตฺตา, คามคเมน หฺยสฺส ตปฺปรตา, รุกฺขมูโลปสปฺปนนฺตุ ปสงฺคาคตนฺติ รุกฺขมูลานมฺปิ กิริยาภิสมฺพนฺโธ อตฺเถว, อตฺราปิ-

เนวิจฺฉิตานิจฺฉิตนฺตุ, มพุทฺธิยุปสปฺปเน;

มูลํ วิสฺสมนตฺถนฺตุ, ตมิจฺฉิตตมํ สิยาฯ

พฺรูสาสินญฺจาติ จสทฺโทปสงฺคหิเต ทสฺเสตุมาห-‘เอว’มิจฺจาทิ, เอตฺถ คามเทวทตฺตคคฺคานมกถิตสญฺญา, อชาทโย ตฺวิจฺฉิตตมา, อาทิสทฺเทน ‘ปตฺเถติ คาวุํ ปุริสํ ทฺวิโช’ตฺยาทโย สงฺคหิตา, นยตินี=ปาปุณเน, วหติ วห=ปาปุณเน, หรติ หร=หรเณ, ชยติชิ=ชเย, สพฺพตฺถเลจ เอตฺเต อยาเทเส จ รูปํ, ทณฺฑ=ทณฺฑเน จุราทิตฺตา ณิมฺหิ รูปํ, อถ ‘‘อธิสีฏฺฐาสานํ กมฺมํ’’ตฺยาทินา (1-4-46) เตน เตน กมฺมสญฺญํ วิธาย ‘ปฐวิํ อธิเสสฺสตี’ติ อาโท (ตตฺถ) ตตฺถ ‘‘กมฺเม ทุติยา’’ติ (2-3-2) ทุติยา วิธียเต เตหิ เตหิ สตฺถ กาเรหิ, สพฺพตฺเถเวตฺถ โลกสฺส กมฺมวจนิจฺฉาติ กเมเนตํญฺญสญฺญาปุพฺพกํ กมฺมมุปทสฺเสนฺโต อาห-‘อธิปุพฺพ’อิจฺจาทิ, ยาย วตฺติจฺฉาย ทุติยา สิยา ตาย วตฺติจฺฉาย กมฺมตา กถํหินามาติ สมฺพนฺโธ, เนว อุปลพฺภนฺตีติ กทาจิกสฺสจิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปยติตพฺพนฺติ สุตฺตนฺตรมารพฺภนียํ, ตตฺเถวํ กิํ ภวโต มนสิ โทสธิชมฺภเนนาติ อตฺโถ, ธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอวํ สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ยถา อาธาเร กมฺมวจนิจฺฉา, ตเถหาปิ อาธารวจนิจฺฉาติ อตฺโถ, เตเนวาห-‘ธมฺเมติ อาธารวจนิจฺฉา’ติ, ธมฺเม อภินิวิสเตติ สมฺพนฺโธ, เอวํสทฺทสมานตฺถตฺตา ตถา สทฺทสฺส ตทตฺถานุสาเรเนว วิญฺญายตีติ ตถาสทฺทสฺส อตฺโถ วิสุํ น วุตฺโต, ปานญฺจ อาจาโรจ ปานาจารํ, ตํปานาจารมสฺส อาธารสฺส ตสฺมิํ ตปฺปานาจาเร, ปานตฺถาจารตฺถธาตุสมฺพนฺธี โย นทฺยาทิ โก อาธาโร โส ปานาจารวาเยวาติ อาห- ‘ปานตฺถาจารตฺถานํ ธาตูนมาธาเร’ติ , เกสญฺจีติ อนิยเมน เกสญฺจิ สทฺทสตฺถการานํ, เอตฺถาติ เอตสฺมิํ อาธารวจนิจฺฉาปกฺเข, ปติปรีหิ ภาเคเจตฺยวสิทฺธาติ อิมินา ปติสทฺทสฺส ธาตุนา อยุตฺตตํ ทสฺเสติ… ยทิ ยุชฺเชยฺย ฉฏฺฐิยาภาวา, เตนาห-‘ยทาตฺวิ’จฺจาทิ, วุตฺติยํ เตนาติ ตสทฺเทน, อปิสทฺโทปสงฺคหิตํ ตติยมฺปิ คเหตฺวา วาจาติ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

3. กาล

ยทา กาลทฺธานมิจฺจาทินา‘มาสมาสเต โกสํ สยติ’จฺจาโท อกมฺมเกหิปิ โยเค กาลภาวทฺธเทสานํ ปเรหิ กมฺมตฺตมนุญฺญาตนฺติ จ, ยทาตฺวิจฺจาทินา ตุ กิริยาว สพฺเพนสพฺพํ น สูยติ, ตถา สติ กุโต จ กมฺมตฺตนฺติ เตเหว วุตฺตนฺตี จ ทสฺเสติ, คมฺม มานกิริยาโยโคปิ น นิสฺสิโต… มาสมาสเตจฺจาทีสุ อาสนาทิ [อาสนาทีสุ (โปตฺถเก)] กิริยานํ มาสาทิโยโค วิย กลฺยาณิตฺตคุณาทิโยโค จ โลกสฺส ปตีติปถมุปยาตีติ, น สิชฺฌตีติ กิริยา น โหนฺติ คุณทพฺพานีติ กิริยาสมฺพนฺธาภาวา กมฺมตฺตาภาโวติ น สิชฺฌติ, คุเฬน มิสฺสา ธานา ภชฺชิตยวา คุฬธานาฯ อชฺฌยนกิริยาย ปพฺพเตน จ มาสโกสานํ สากลฺเลน สมฺพนฺธาภาวา อจฺจนฺตสํโยคาภาโวติ มาสสฺสาติอาทีสุ น ทุติยาฯ ปุพฺพณฺเห สมยนฺติ อิมินา ปุพฺพณฺเห สมโยติ สตฺตมีอามาทิสมาสํ ทสฺเสติ, อจฺจนฺต เมวาติ อิมินา สมยสฺส สากลฺเลน วิหรณกิริยาย สมฺพนฺธมาห, ยํสมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตํ เอกํสมยนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปสงฺกมนกิริยายจฺจนฺตเมว ยุตฺโตติ อิมินา นิวาสนวิหรณ กิริยาหิปิ ปุพฺพณฺหสมยาทีนมจฺจนฺตเมว ยุตฺตตํ อุปลกฺเขติ, ปการนฺตเรนาปิ สิทฺธิยมาสงฺกมุพฺภาวยติ ‘ยทา ตฺวิ’จฺจาทินา, วิภตฺติยา วิปลฺลาโส ยถาปกตมติกฺกมฺม อญฺญถา ภวนํ, อิธ ปน สตฺตมิ ยมฺปตฺตายํ สตฺตมฺยตฺเถ พาหุลเกน ‘‘กมฺเม ทุติยา’’จฺเจว ทุติยาปฺปตฺติฯ