‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิงฺโคภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมิํ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมิํ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติฯ

ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปุญฺญสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฏฺฐนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปญฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (6-9) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (5-82) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (5-62) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขญฺเญ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขญฺเญ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขญฺญตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยวฯ

อิห อิมสฺมิํ อุทาหรเณ, อาภิกฺขญฺเญ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขญฺญนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฏิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขญฺเญเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมญฺญเต ‘‘ปฏอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปุญฺญเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฏปฏา ภวตีติ อาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต ปฏปฏกโรตีติ ฐิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฏปฏา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏปฏายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฏปฏายตีติอาทิ อารทฺธํฯ

55. สฺยาทิ

เอกสฺส เอกสฺส อิติ ฐิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายญฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ฐิเต มตฺถก มตฺถเกนาติฯ