54. วิจฺฉา

ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาญฺญํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมิํ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิญฺเญ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมิํ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขญฺญตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขญฺญสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนญฺญตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฏสฺส ยนฺติ ปฐมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฏฺฐีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฏฺฐีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฏฺฐียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยยฺเยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฏิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฏิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฏฺฐํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโฐปิ สทฺโท ตทญฺญสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปฐมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวญฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต , อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺเขฺยยฺยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺเย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺเขฺยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺเขฺยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺเขฺยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺเขฺยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺเขฺยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร ฐานฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฏฺฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ ฐานฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฏฺฐตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปุญฺเญน ตํ สาเธนฺติฯ กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (4-59) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (4-124) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (3-59) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติฯ

นนุ อาวุตฺติธมฺมเภท สทฺทสฺสุปจริโต เภโท, สรูปโต ตฺวเภโทว, อญฺญถา อาวุตฺติเยว น สิยา, เอกสฺส หิ วตฺถุโน อาวุตฺติ โหติจฺจาห‘นานฺตเรเน’จฺจาทิ, อญฺญเถติ อุปจริโต เภโท น สภาวโตติ เจ, การิยมฺภวตีติ เอวิ น สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ, สภาวโต ตฺวเภโท วาติ อุปจาราภาเวน วตฺถุโต วิชฺชมานเภทมวธารยติ, อญฺญถาติ ยทิ เภโท สิยา, อาวุตฺติเยว น สิยาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ยทิ สภาวโตว เภโท ภินฺนสฺส ปน กถมาวุตฺติ สิยา’’ติ, ฐานิสทิสตฺตาติ ‘‘ฐานีวิยาเทโส’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติฯ

กิริยายาติอาทีสุ สหตฺเถ ตติยา… กิริยาทีหิ ทพฺพาทฺยตฺถานํ วตฺตุ [กตฺตุ] พฺยาปนิจฺฉาปวตฺติโต, เทสาทีติ ( ) [(หิ) (โปตฺถเก)] อาทิสทฺเทน กาลาวตฺถาทิํ สงฺคณฺหาติ, นานาการยุตฺตเมว ภินฺนํ นาม โหตีติ อาห-‘อเนกปฺปการยุตฺเต’ติ, พหุวจนนิทฺเทสโต วุตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, เตนาติ เยน พหุวจนนิทฺเทเสน สกิํ พฺยาปนิจฺฉา โชตียติ เตน กรณภูเตน เหตุภูเตน วา, กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉายํ ชาติอาทีนญฺจ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺติ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ อยญฺจ คาโม รมณีโย อยญฺจ คาโม รมณีโยติ กเมน พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอตฺถ กิญฺจาปิ รมณียคุเณน คามทพฺพโยโค อตฺถิ, ตถาปิ คามานํ คุเณน โยโค, สพฺโพ คาโม รมณีโยติ พาหุลฺเลน, นตฺถิ สากลฺเลน [กเมน (โปตฺถเก)] พฺยาปิตุมิฏฺฐตฺตนฺติ สกลพฺยาปนิจฺฉายาภาโวติ น ทฺวิพฺพจนํ, เอวมุปริ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, สมฺปนฺโน ยโวติ สมฺปนฺนคุเณน ยวชาติยา พฺยาปิตุมิจฺฉา, เอกตฺถา ชาติ, อเนกตฺถ นิสฺสยา วิจฺฉา [เอกตฺถาชาติ, เอกมตฺถํ ญาปยิสฺสามีติ ชาติสทฺโท ปยุชฺชเต อเน กตฺถนิสฺสยาจ วิจฺฉา, อเนกตฺถํ สญฺญาปยิสฺสามีติ วิจฺฉาปยุชฺชเต-ติ มหาภสฺเส], โสภนํ ธวขทิรนฺติ โสภนคุเณน ธวาทิทพฺพานํ พฺยาปิตุมิจฺฉา, อตฺถสทฺเทเนตฺถ ทพฺพาทโย วตฺตุมิฏฺฐาติ อาห-‘ทพฺพคุณกิริยาลกฺขเณ’ติ, วิสทฺโท ปเนตฺถ พฺยาปนตฺโถติ อาห-‘พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุ’นฺติ, สาติ วิจฺฉา, วตฺตุธมฺโมติ ‘รุกฺขํรุกฺข’มิจฺจาทิกํ โย วทติ, ตสฺส วตฺตุโน ธมฺโม… อิจฺฉาลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ตปฺปฏิพทฺธตฺตา , สทฺโทติ รุกฺขมิจฺจาทิโก, ตสฺส สทฺทสฺส ยํ รูปํ อตฺต ภาโว, ตเมว ปจฺจาสตฺยา ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ วิจฺฉา ภิกฺขญฺเญสุ วตฺตมานสฺส สุตสฺเสว ตสฺส รูปสฺส ปจฺจาสนฺนภาวโต ทฺวิสงฺขฺยา ยุตฺตํ ทฺวิสงฺขาตาย สงฺขฺยาย ‘รุกฺขํ รุกฺข’มิจฺเจวํ ยุตฺตํ อติทิสียเต สุตฺเต ทฺเวอิจฺจเนน, ทฺวิพฺพจนสฺเสว [ทฺวิพฺพจนเมว (โปตฺถเก)] หิ ทฺวิสงฺขฺยายุตฺตตา, อถ กตเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหิ สพฺเพเยเวเตตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเตหฺยภิธยนฺเตติ พหตฺตา พหุวจนํ ปปฺโปติ, เอกวจนนฺตุ น สิชฺฌติ ‘รุกฺขํ รุกฺขํ สิญฺจตี’ติ เอกตฺถาภิธานภินฺนสพฺพรุกฺขปฺปตีตีติ กถเมกวจนนฺตสฺส ทฺวิพฺพวจนนฺตี อาสงฺกิยาห-‘ตตฺเถ’จฺจาทิ, อตฺถสามตฺถิยาติ ‘พหุวจนนฺตปฺปโยเคหิ’จฺจาทินา วกฺขมานนเยน พหุวจนนฺตปฺปโยเคเนว วิจฺฉาตฺถโชตนโต น ตตฺถ ทฺวีพฺพจนํ สิยา, ภวิตพฺพญฺจ ทฺวิพฺพจเน (น, เอ) กวจนตฺตมนฺตเรน น จาตฺถิ ทฺวิพฺพจนาวกา โสติ ปตีติ พลาวคโต โย-ตฺโถ, ตสฺส อตฺถสฺส อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณํ สามตฺถิยํ อตฺถสามตฺถิยํ, อตฺถสามตฺถิยา เอกวจนนฺตสฺส ทฺวีพฺพจนนฺติ สมฺพนฺธา, กิริยาทิโยคนฺติ กิริยาคุณาทิ สมฺพนฺโธ, มนฺตฺวาติ พฺยาปิตุมิจฺฉายนฺตีมสฺส ปุพฺพกิริยาวจนํ, อภิสํหริตฺวาติ เอกโตกตฺวาฯ สทฺทสฺส ตาทิสตฺถปจฺจายกตฺเต สามตฺถิยํ สทฺทสตฺติ [สทฺทสฺส]ฯ

ยุคปทาธิกรณตายํ สหวจนิจฺฉายํ พหุวจนปฺปวตฺติเยว, น ตตฺถ ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘อโตเยเว’จฺจาทิ, อโต เยวาติ พหุวจนนฺตสฺส สทฺทสตฺติยา วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาวาเยว, เอวมญฺญเต- ‘อิธ ปน โยคปชฺชํ ทุวิธํ สทฺทโยคปชฺชํ อตฺถโยคปชฺชญฺจ, ตตฺถ กิญฺจิ สาตฺถกานํ สทฺทโยคปชฺชมตฺถโยค ปชฺชํ น สมฺภวตีติ, ยุคปทิ อธิกรณํ ธวาทิ อตฺโถ ยสฺส โสธวขทิรปลาสสทฺโท ยุคปทาธิกรโณ, ตสฺส ภาโว ตถา, ตสฺสญฺจ สติ, สทฺทโยคปชฺชมนฺตเรน ภินฺนตฺถานเมกสทฺทวจนียาน เมกโต ปปตฺติ อตฺถโยคปชฺชํ, ตํ สหวจนิจฺฉายนฺติ อิมินา ทสฺสิตนฺติ ตสฺสํ สหวจนิจฺฉายญฺจ สติ, โสภนา ธวขทิรปลาสา โสภนา รุกฺขาติ โสภนคุณโยเคปิ พหุวจเนเนว วิจฺฉาโชตนโต ทฺวิพฺพจนาภาโวติ, โสภนํ ธวขทิรนฺติ ปน สตีปิ สทฺทโยคปชฺเช สมาหารตฺตา นตฺถตฺถโยคปชฺช [นาตฺวยาคปชฺช (โปตฺถเก)] นฺติ เอกวจนนฺตตฺตา ทฺวิตฺตปฺปสงฺเคปิ โสภนํ ธวขทิรนฺติ สทฺทานํ สกิํ พฺยาปนิจฺฉายาภาวา น ทฺวิพฺพจนนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํฯ

วาตฺติกกาเรน ‘‘อานุปุพฺพิเย ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-1-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘อานุปุพฺพิเยปิ’จฺจาทินา, อตฺเถวานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉา ตโตว ทฺวิตฺตนฺติ ปฏิปาทย ‘มานุปุพฺพิย’มิจฺจาทินา ‘อตฺถิเยเวจฺจาทิโน วุตฺติวากฺยสฺส วิวรณมาหฯ คามชาติยา ตุลฺยชาติยานํ ทิสา เทสาทิเภเทน ภินฺนานมิว คามานํ, น เอตฺถ วิจฺฉา, มูลมคฺคํ วา หิ มุขฺย เมกเมว… เหฏฺฐุทฺธภาคนฺตราภาเวเนกตฺตา, เยนุปริยโธ ภาคาเปกฺขาย กตมูลคฺคพฺยปเทเสน ภินฺนชาติยา มูลคฺคภาคา, เต ภินฺนชาติยา, น จ ภินฺนชาติยานํ วิจฺฉา โหติ, น หิ โคโคติ วุตฺเต (วาหีก)คตา วิจฺฉาวคมฺยเตติ อาจริยชินินฺทพุทฺธินา อานุปุพฺพิเย วิจฺฉายาภาวํ ปฏิปาทิตํ, ตํ วิฆฏยิตุํ ‘ยทิ หิ’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตํ วิปญฺจิตุมาห- ‘ยเถ’จฺจาทิ, นสนฺนิวิฏฺโฐติ น ปติฏฺฐิโต, นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, ยสฺสูปริภาโค อตฺถิ ตมฺปิ มูลนฺติ มูล พฺยปเทสสฺสาเปกฺขา กตตฺตมาห, อุภยนฺติ มูลมคฺคญฺจ, ตถา อญฺเญปิ มูลคฺคภาคาติ อิมินา มูลคฺคเภทานํ เหฏฺฐา วิย คหเณ สติ พหุตฺตมาห, ปุพฺพกถิเตนาติ ‘รุกฺขาทีนํ พาหุลฺเลนา’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มูลาทีนํ พาหุลฺเลน ถูลาทิ คุณโยคมฺมนฺตฺวา สตฺตมีวิภตฺติยุตฺเตน มูลาทิสทฺทสหิเตน สพฺพ สทฺเทน มูลาทิกมตฺถมภิสํหริตฺวา สพฺพสฺมิํ มูเล ถูลา สพฺพสฺมิํ อคฺเค สุขุมาติ เอวํ (วตฺตุโน) พฺยาปิตุมิจฺฉายเมกวจนนฺตสฺส วิจฺฉายนฺเตฺวว ทฺวิพฺพจน’’นฺติฯ

เชฏฺฐานํ วิจฺฉาสมฺภเว สพฺพกนิฏฺฐสฺส เชฏฺฐตฺตาภาวานุปฺปเวโส น สิยาติ อานุปุพฺพิยมตฺตวจนิจฺฉายํ เตเนว ทฺวิตฺตมภิหิตํ ‘เชฏฺฐํ เชฏฺฐมนุปฺปเวสยา’ติ เตเนวาจริเยน, ตทธุนา วิฆฏียติ ‘เชฏฺฐ’ มิจฺจาทินา , กนิฏฺโฐปิ ปเวสียตีติ กนิฏฺฐสฺสปิ วิจฺฉาสมฺภวมาห, ตตฺถ การณมาห-‘ยเถว หิ’จฺจาทิ, ปรสฺสาติ มชฺฌิมสฺสาติ เอตฺถ วิเสสนํ, กนิฏฺฐสฺสาปิ เชฏฺฐพฺยปเทโสติ สมฺพนฺโธ, ยถาวุตฺตเมว สมตฺเถติ ‘วตฺติจฺฉานิพนฺธเน หิ’จฺจาทินา, วตฺติจฺฉาทิพนฺธเนติ วตฺตุโน อิจฺฉา นิพนฺธนํ การณมสฺสาติ สมาโส, วตฺถุสภาเว วตฺถุ ตตฺเถ, อภินิเวโส ปวตฺติ, นาภิสมฺภุณาติ น ปปฺโปติฯ

‘‘สกตฺเถ วธาริยมาเน เนกสฺมิํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตทาห ‘สกตฺเถ’อิจฺจาทิ, อตฺถปฺปการณาทฺยนเปกฺขสฺส ปทสฺส อตฺเถ สกตฺเถ อวธาริยมาเน เอตฺตกเมเวติ คมฺมมาเน อเนกสฺมิํ ทิยฺยมาเน ทฺวิพฺพจนมิฏฺฐํ มตํ ปาณินิยานนฺติ อตฺโถ, อยมฺปเนสมธิปฺปาโย ‘มาสกํ มาสกํ อิมมฺหา กหาปณา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหี ตฺยตฺร ทฺเว เอว มาสา ทาตุมิจฺฉิตา, กหาปณํ นาม–

จตฺตาโร วิหโย คุญฺชา, ทฺเวคุญฺชา มาสโก ภเว;

ทฺเว อกฺขาว มาสกาปญฺจ,กฺขานํ ธรณมฏฺฐกํติฯ

วุตฺตวิธินาเนกมาสกสมุทาโย, ตตฺถ น สพฺเพ กหาปณ สมฺพนฺธิโน มาสา ทานกิริยาย พฺยาปิตา, ทฺเวเยวาติ เนตฺถตฺถ วิจฺฉาติ ยถาวุตฺตวตฺตพฺเพน ทฺวิพฺพจน’’นฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวาติ ตํ ทฺวิพฺพจโนทาหรณํ ทสฺเสตฺวา, ปฏิปาทยิตุํ วิจฺฉายเมว ทฺวิตฺตํ ทสฺเสตุํ… มาสกํ มาสกมิจฺจาโทตฺวยมธิปฺปาโย-‘‘เทหีติ ทานกิริยาย มาสฺส พฺยาปิตุมิฏฺฐาติ วิจฺฉายเมเวตฺถ ทฺวิพฺพจนํ, ตถาหฺยโต ทฺวิรุตฺตา วิจฺฉาว คมฺยเต’’ติ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิกํ กิมาสงฺกิย วุตฺตนฺติ อาห‘เทหี’ติอาทิ, อวธารเณ ปตียมาเนติ กหาปณสมฺพนฺธินิ พหุมฺหิ มาสกสมุทาเย มาสกทฺวยนิจฺฉเย วิญฺญายมาเน สติ, อวิเสเสน สามญฺเญน มาสานํ เทหีติ ทานกิริยาย พฺยาปนา ภาวาติ สมฺพนฺโธ, สทฺทนฺตรโตจฺจาทิโน สาธิปฺปายมตฺถมภิธาตุมารภเต ‘ปเทเน’จฺจาทิ, เอตฺถ ปเทนาติ มาสกมิจฺจเนน ปเทน, อิมมฺหา กหาปณาติ อิทเมตฺถ สทฺทนฺตรํ, กตาภิสงฺขรณสฺสาติ มาสกํ มาสกมิจฺเจวํ นิปฺผาทิตสฺส, สทฺทนฺตรโตติ อิมินา ปทนฺตรโยโค คหิโตติ อาห-‘ปทนฺตเรน โยคโต’ติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ทฺวิตฺตกรณกาเล สทฺทนฺตรวจนียสฺสตฺถสฺสานเปกฺขิตตฺตา มาสกํมาสกนฺติ อวิเสเสน มาสกวิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ, ตทนุ ปน อิมมฺหา กหาปณาติสทฺทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ยทิ กหาปณสมฺพนฺธฺย น วเสสมาสกวิจฺฉา ปริคฺคยฺหติ ตทา อิมสฺส กหาปณสฺสาติ ฉฏฺฐิยา ภวิตพฺพํ, อิมมฺหา กหาปณาติ ปน อวธิปญฺจมีนิทฺเทสโต กหาปณโต ทฺวยเมว คเหตฺวา ภวนฺตานํ ทฺวินฺนํ เทหีติ อิมมฺหา กหาปณาติ สทฺทนฺตรโตวธารณํ คมฺยเต’’ติฯ

‘‘ปุพฺพปฐมานมตฺถาติสยวจนิจฺฉายํ ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วุตฺตํ, ตทาห-‘ปุพฺพปฐมานํ มิจฺจาทิ, ปุพฺพปฐมานํ ปุพฺพปฐม สทฺทานํ อตฺถาติสโย โย อตฺถสฺส ปกํโส, ตสฺส วจนิจฺฉายํ, สพฺพปฐมภาวสงฺขาต อตฺถาติสยมตฺตาว วจนิจฺฉาติ น เอตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, วิกสนกิริยาย ปากกิริยายาติ วุตฺเตปิ วิกาสกรณกิริยาย ปากกรณกิริยายาติ อตฺถสมฺภวโต ‘ปุพฺพํ ปุพฺพํ ปุปฺผ’นฺติ ตฺยาโท, ปุพฺพํ ปุพฺพํ วิกสนํ กโรนฺติ, ปฐมํ ปฐมํ วจนํ กโรนฺตีติ กิริยาวิเสสนวเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ปุพฺพาติ มตา ปฐมาภิมตาติ อิมินา ปุพฺพปฐมภาเวนาภิมตานํ พหุตฺต พฺยาปเนน วิจฺฉาสพฺภาเว การณมาหฯ

‘‘ฑตร ฑตมานํ สมสมฺปธารณายมิตฺถีนิคเท ภาเว ทฺเว ภวนฺตีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (8-1-12-วา) วุตฺตํ, เอตฺถ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อิตฺถิลิงฺคโยคา อิตฺถีติ วุตฺโต, นิคทฺยเตเนเนติ นิคโท, อิตฺถี นิคโท ยสฺส โส อิตฺถินิคโทภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถีนิคเท ภาเว, ตทาห-รตรรต มนฺตาน’มิจฺจาทิ, อิตฺถิลิงฺเคติ อิตฺถิลิงฺคํ ยสฺส โส อิตฺถิลิงฺโคภาโว, ตสฺมิํ อิตฺถิลิงฺเค ภาเว วตฺตมานานํ รตรรตมนฺตานํ ทฺวิพฺพจนมภิมตนฺติ สมฺพนฺโธ, กสฺมิํ วิสเยติ อาห-‘สมสมฺปธารณ วิสเย’ติ, สเมน อฑฺฒตาทินา คุเณน อิเม อุโภ อฑฺฒา อิตฺเววํ รูปา สมฺปธารณา นิรูปนา อวโพโธ สมสมฺปธารณา, สาเอว วิสโย, ตสฺมิํ สติ, อฑฺฒตาย พหุวิธตฺตาภาวา กิริยาทิโย คาภาวา จ นตฺเถตฺถ วิจฺฉาติ เตสมธิปฺปาโย, ปุจฺฉิยมานาติ อิมินา อิเม อุโภ’ อิจฺจาทีนํ ปุจฺฉาวากฺยตํ ทสฺเสติฯ

ปรพฺยวหาเรนาห-‘อาขฺยาตาทีนํ วิสยตฺต’นฺติ, อิมินา อาขฺยาตาทีนเมว กิริยาโชตกปทภาเวน โปโนปุญฺญสงฺขาตกิริยา ธมฺมสฺส ธนสเมว วิสยตฺตํ ทีเปติ, อติสยวิสิฏฺฐนฺติ อิมินา ปปจติสทฺเทปกาโร ปกํสตฺถ โชตโก อุปสคฺโคติ ทสฺเสติ, หิวิธิมฺหีติ’ลู-จฺเฉทเน’อิจฺจสฺมา วิธิมฺหิ หิปฺปจฺจโย ‘‘ปญฺหปตฺตนาวิธีสุ’’ติ (6-9) อิมินา สุตฺเตนาติ อตฺโถ, โอสฺสาติ ‘‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’’ติ (5-82) โอการสฺส, ‘ปุพฺเพก-กตฺตุกาน’’ (5-62) มิจฺเจวาติ เอวกาเรน ปเรสมิวายมปฺยาภิกฺขญฺเญ ปจฺจโย เจ วิธียเต, ตทา ปปจติอิจฺจตฺร วิย อาภิกฺขญฺเญ วิธียมาเนน ปจฺจเยเนว อาภิกฺขญฺญตฺถสฺส ปกาสิตตฺตา น ทฺวิพฺพจเนน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, ยทา ตุ ภุสํ ปุนปฺปุนํ ปจตีติ วจนิจฺฉา ตทาปิ ปปจตีติ ภวตฺเยวฯ

อิห อิมสฺมิํ อุทาหรเณ, อาภิกฺขญฺเญ อิจฺเจวาติ อิมินา อนุกรณมตฺตเมเวตํ นตฺเถตฺถาภิกฺขญฺญนฺติ ปาณินิยา สุตฺตนฺตเรน ทฺวิตฺตมฺปฏิปาเทนฺติ, นตฺเถตฺถ ตาทิเสน วจเนน ปโยชนํ, อาภิกฺขญฺเญเยว ทฺวิพฺพจนนฺติ ทสฺเสติ, เอวมญฺญเต ‘‘ปฏอิจฺเจตมนุกรณํ ภวน กิริยมฺปติ วตฺตตีติ [ภวนกิริยามตี วุตฺตีติ (โปตฺถเก)] กิริยาธมฺมํ โปโนปุญฺญเมตฺถ อตฺเถวา’’ติ, เตเนว วกฺขติ-‘ปฏปฏา ภวตีติ อาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพจน’นฺติ, อนิติสฺมินฺติ อิติสทฺเท อวิชฺชมาเน, ราปฺปจฺจโยติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต กเต ปจฺฉา ราปฺปจฺจโย, ราปฺปจฺจยมกตฺวาปิ ปการนฺตเรน สาเธตุมาห- ‘อถวา’ อิจฺจาทิ, ทีโฆ นิจฺจนฺติ ปฐมํ ทฺวิตฺเต ปฏปฏกโรตีติ ฐิเต นิจฺจํ ทีโฆ, ปฏปฏา กโรตีติ เอตฺถ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏปฏายตีติ เอตฺถ ทสฺเสตุํ ปฏปฏายตีติอาทิ อารทฺธํฯ

55. สฺยาทิ

เอกสฺส เอกสฺส อิติ ฐิเต ปุพฺพวิภตฺติยา ลุตฺเต สํหิตายญฺจ กตายํ เอเกกสฺส, เอวํ มตฺถเกน มตฺถเกนาติ ฐิเต มตฺถก มตฺถเกนาติฯ