48. ตว

วณฺณมตฺตสฺเส วาติ วณฺณสามญฺญสฺเสว, มตฺตสทฺโท เอตฺถ สามญฺญ วจโนฯ ยการสฺสจ จาเทโสติ สมฺพนฺโธ, ทยการานํ ชตฺตนฺติสฺส อิมินา, ยสฺส ‘‘วคฺคลเสหิ เต’’ติ (1-49) ชตฺตํ, อตฺตานมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ อตฺเถ อสงฺขฺยสมาโสฯ

49. วคฺค

ยนฺตํ สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธิตฺเตปิ ปกฺกนฺตวิสยตฺตา ตํสทฺโท ยํสทฺทํ นาเปกฺขเตตฺยาห-‘เตติ อนนฺตร’อิจฺจาทิ, ตํ สทฺโท หิ ปกฺกนฺต วิสโย ตถา ปสิทฺธวิสโย อนุภูตวิสโย จ ยํสทฺทํ นาเปกฺขเต, ยถา เจโส ยํสทฺทนฺนา เปกฺขเต, ตํ สพฺพํ มหาสามินาธิกายํ สุโพธาลงฺการฏีกายํ–

มุนินฺทจนฺทสญฺชาต, หาสจนฺทนลิมฺปิตา;

ปลฺลวาธวลาตสฺเส, เวโก นาธรปลฺลโวติ (122)ฯ

เอติสฺสา คาถาย อมฺเหหิ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพํ, ยถา รหนฺติ สกมฺมากมฺมธาตูนมนุรูปํฯ

50. เววา

กิญฺจาปีทํ [อิทํกิญฺจาปิ (โปตฺถเก)] วิกปฺปนตฺถํ กตนฺติ เหฏฺฐิเมน นิ(นฺนาน)ตฺตํ วิญฺญายติ, ตถาปิ อิมินา วากาเรน วิกปฺโปว, เหฏฺฐิเม ปน กฺวจาธิการา หการนฺตธาตุโต ธฺยณฺปจฺจเย เมหฺยํ, โทหฺยํ สิเนหฺยํ, เลหฺยนฺติปิ ภวตฺเววฯ

53. สํโย

วตฺตุโน-ตฺตปฺปธานตฺตมตฺตวจสีติ นิยตาวยววาจิโน อุปาทานาติ วุตฺตมเนกตฺถตฺเตปฺยาทิสทฺทสฺส, อาทิยตีตฺยาทีติ กมฺมสา ธโนจายมาทิสทฺโท, โสยมตฺโถ สุมงฺคลปฺปสาทนิยา ขุทฺทสิกฺขา ฏีกาย‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนา’ติ เอตฺถ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, สํยุชฺชตีติ สํโยโค-เอกตฺราวฏฺฐิตพฺยญฺชนาฯ

54. วิจฺฉา

ยํวตฺตเตติ วุตฺติวจนํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อตฺถํ วตฺตุมารภเต ‘สมฺภวาเปกฺขาเย’จฺจาทิ, ยํวตฺตเตติ จ สุตฺเต อวิชฺชมาเนปิ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคมฺปติ กามจาโรติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ยสทฺทสฺสานิยมตฺถวุตฺติตฺเตปิ ปทวากฺยโต นาญฺญํ สมฺภวติ วิจฺฉายมาภิกฺขญฺเญ จ วตฺตมานนฺติ อาห ‘สมฺภวาเปกฺขายปทํ วากฺยํวา’ติ, สมฺภวตีติ สมฺภโว-ปทํ วากฺยํ วา, ตสฺมิํ อเปกฺขาย ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเตติ สมฺพนฺโธ, วตฺตเตติ วิจฺฉายมาภิญฺเญ จาตฺเถ วตฺตเต, นนุ ปทสฺส วากฺยสฺส วา วิสุํเยว ทพฺพาทโย อตฺถา, ตํ กถมิท เมตสฺมิํ วตฺตุธมฺเม กิริยาธมฺเม จ วิจฺฉาภิกฺขญฺญตฺเถ วตฺตเตติ อนุโยคํ สนฺธายาห-‘วิสยภาเวนา’ติอาทิ, วิจฺฉาย วตฺตุธมฺมสฺส กิริยาธมฺมสฺส จาภิกฺขญฺญสฺส วิสโย ปทํ วากฺยํ วา… อนญฺญตฺถวุตฺติวเสน ตตฺถปฺปวตฺติยา, ตํ วเสนจ, อภิธายกตฺเตน เจติ โคจรตฺเตน ปกาสกตฺเตน จาติ อตฺโถ, ยํวตฺตเตติ อชฺฌาหฏสฺส ยนฺติ ปฐมนฺตสฺส วิภตฺติวิปริณามํ ทสฺเสติ (ตสฺสาติ) อาทินา, อิมินา อิทํ ทีเปติ ‘‘ยชฺชปิ ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสฺวิ’ ตฺยตฺร ฉฏฺฐีโนจฺจารียเต, ตถาปิ ฉฏฺฐีปสิทฺธิ โหเตว, กถํ ทฺเว อิจฺจาเทสนิทฺเทสา อาเทโส จ สมฺพนฺธีนมเปกฺขเต, ‘วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสู’ติ จาตฺถนิทฺเทโส, น จาตฺถสฺสาเทเสน สมฺพนฺโธ อุปปชฺชเต, ตสฺมา วิจฺฉาภิกฺขญฺเญสุ ยํ ปทํ วากฺยํ วา วตฺตเต ตสฺส ทฺเว ภวนฺติจฺเจวํ ฉฏฺฐียตฺโถ สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ, ทฺเว รูปานิ โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ, สทฺทรูเป สงฺขฺยยฺเยติ ทุติยา พหุวจนนฺตํ ปฏิปาทยมาโนติ เอตฺถ ปฏิปาทนกิริยาย สมฺพนฺเธโนปทิฏฺฐํ, ‘‘วากฺยนฺตรฏฺโฐปิ สทฺโท ตทญฺญสฺมิมฺปิ สมฺพนฺธมุปยาตี’’ติ ทฺวิสทฺโทติ อิทํ อุปริ วากฺยทฺวเยปฺยุปยุชฺชติ ‘ทฺวิสทฺโท วุตฺโต, ทฺวิสทฺโท น สรูปปฺปธาโน’ติ, อถ สรูปปฺปธาโน กสฺมา น วุตฺโตติ อาห-‘พหุวจเนน นิทฺเทสา’ติ, อถ ทฺเวติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ปทวากฺยานํ ฐาเน ทฺวิพฺพจนํ วา สิยา, ตาเนวา วตฺตนฺตีติ ทฺวิปฺปโยโค วา, ตถา สติ ‘ยํวตฺตเต ตสฺสา’ติ กสฺมา ปฐมเมว นิสฺสาย วุตฺติยํ วิวรณํ กตนฺติ อาห-‘เอวญฺจา’ติอาทิ, อิทานิ ทฺวิปฺปโยคปกฺขสฺส สโทสตฺตา อคหิตภาวํ ทสฺเสตุมาห-‘ยทาตฺวิ’ ตฺยาทิ, ตุสทฺโท ปุพฺพสฺมา ปกฺขา วิเสสสฺส ปทสฺสโก [วิเสสนตฺโถ (โปตฺถเก)], ตตฺถ หิ ทฺเว [ทฺเวรูป (โปตฺถเก)] สทฺทรูปานฺยาทิสียนฺเต , อิห ตุ โสว สทฺโท ทฺวิราวตฺตเต, อาวุตฺตี สงฺเขฺยยฺยาติ เอวํ มญฺญเต ‘‘ทฺวิสทฺโท-ยํ ‘‘อาทสหิ สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺเย วตฺตนฺเต’’ติ วจนโต สงฺเขฺยยฺยวจโน, ตสฺเมห สงฺเขฺยยฺยํ สทฺทรูปํ วา สิยา อาวุตฺติ วา, อิจฺจปิ นิทฺเทโส ตทุภยมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺเคน วา สิยา อิตฺถิลิงฺเคน วา, ตตฺถ ยทา นปุํสกลิงฺเคน นิทฺเทโส, ตทา สทฺทรูปานิ สงฺเขฺยยฺยานิ ภวนฺติ, ยทา ตุ อิตฺถิลิงฺเคน, ตทา สทฺทสฺสาวุตฺตี อุจฺจารณลกฺขณา กิริยา สงฺเขฺยยา ภวนฺติ, ตโต เจตฺถ อาวุตฺตีอปิ สงฺเขฺยยา โหนฺตี’’ติ, ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพวจนนฺติ เอส ปกฺโขติ อยเมตฺถ ภาโว’’ ยทา ทฺเว อาวุตฺติโย วิธียนฺเต ตทา ทฺวิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต โสเปกฺโข, (อตฺร ฐานฺยาเทสภาโว นตฺถิ) [นตุฏฺฐาเน ทฺวิพฺพจนปกฺโข (โปตฺถเก)] อาวุตฺติ หิ กิริยา, ตสฺสา เจห สทฺโท สาธนํ, น จ กิริยาย สาธนสฺส จ ฐานฺยาเทสภาโว อุปปชฺชเต, ตสฺมา ยทาวุตฺตี วิธียนฺเต, ตทา ทิปฺปโยโค ทฺวิพฺพจนนฺเต-โส ปกฺโข ภวตี’’ติ, อยมฺปิ ปกฺโข ปาณินีเยหิ ปริคฺคหีโต, ตทยุตฺตํ โทสทุฏฺฐตฺตาติ สนฺทสฺสยมาห-‘โส ปเน’ตฺยาทิ, เต หิ ทุติยมฺปิ ปกฺขมพฺภุปคมฺม อุปจารมตฺตโต เภโท, วตฺถุโตตฺวเภโท วาติ โปโนปุญฺเญน ตํ สาเธนฺติฯ กถมฺปน สโทสตฺตํ เยนายํ น คหิโตตฺยาห- ‘ตถาหิ’จฺจาทิ, ณฺโย นสิยาติ ‘‘ตสฺส ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺย ณิย ณิยา’’ติ (4-59) ภาเว วิธียมาโน ณฺโย ทฺวิปฺปโยคปกฺเข สทฺทเภทสพฺภาวา ปุน ปุเนติ สมุทายสภาวโต ปุนปุน ภาโวติ อตฺเถ ปุนปุน สมุทายโต น ภเวยฺยาติ อตฺโถ, น เกวลํ ณฺโยว, อถ โข เอกปทนฺโตคธานํ สรานํ สรานมาทิภูตสฺสุการสฺส ภวนฺโต โอกาโรปิ ‘‘สรานมาทิสฺสา ยุวณฺณสฺสา เอโอ ณานุพนฺเธ’’ติ (4-124) น สิยา, ‘‘มนาทฺยาปาทีนโมมเย จ ‘‘อิติ (3-59) โอกาโร ปน ปกฺขทฺวเยปิ โหเตว… อุตฺตรปทสฺส นิมิตฺตภาเวน คหิตตฺตา, ปุพฺพปกฺเขปิ หิ ทฺเว สทฺทรูปานฺเยวาทิสียนฺเตติ โหเตว ปท เภโท, วกฺขติ หิ ‘สตีปิ อตฺตคเต เภเท’ติฯ