22. วิปฺปฏิ

ปโรติ วตฺตเต, โส จาญฺญาธิกฺยอิฏฺฐาทฺยเนกตฺโถปิ อิธ อิฏฺฐ วาจี ทฏฺฐพฺโพ, กมฺมพฺยติหาเรฆณิติ กมฺมพฺยติหาโร กิริยาปริวตฺตนํ ภาววิเสโส ตสฺมิํ ‘ภาวการเกสฺวฆณฺฆกา’’ติ (5-44) สามญฺเญน วิหิตตฺตา วิปฺปฏิเสธนนฺติ อตฺเถ ฆณิ วิปฺปฏี เสโธ, เตนาห-‘สามญฺเญ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส อตฺถมาห-‘อญฺญมญฺญปฏิเสโธ’ติ, สํสิทฺธิยํ วตฺตมาโนปิ สิธิ อุปสคฺคสมฺพนฺเธ นาตฺถนฺตเรปิ โหตีติ อญฺญมญฺญวิโรโธตฺยตฺโถ, วิปฺปฏิเสธสทฺทสฺส โลเก วิโรธวาจิตฺเตน ปสิทฺธตฺตมาห ‘ตถา หิ’จฺจาทินา, กถมฺปน ปมาณภูตสฺสาจริยสฺส วจเนสุ อญฺญมญฺญวิโรโธ สมฺภวตีจฺจาสงฺกิย อุภินฺนํ สาวกาสตฺเต สติ สมฺภวติ นาญฺญถาติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทิ วุตฺติคนฺโถ ปวตฺโตติ วตฺตุํ ‘โสจา’ติอาทิมาห อญฺญมญฺญานชฺฌาสิเตติ อญฺญมญฺเญนานกฺกนฺเต อปริคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติ, อนุภยตาคินีติ โย วิสเยกเทโส อุภยนฺน ภชเต ตสฺมิํ อนุภยภาคินิ วิสเยกเทเส, สามญฺญวิสโย ทฺวินฺนํ วิธีนํ สาธารโณ วิสโย, ตตฺถ ปวตฺติปฺปสงฺเค สติ โสจ วิปฺปฏิเสโธ ชายตีติ สมฺพนฺโธ, อิมินา วิปฺปฏิเสธสฺส วิสโย ปวตฺติปฺปสงฺโค วิสยวิสยีนมเภเทน สุตฺเต ‘วิปฺปฏิเสโธ’ติวุตฺโตติ ‘ทฺวินฺน’มิจฺจาทินา วุตฺติคนฺโถ รจิโตติ ทีเปติ, ปโร โหตี ติวิธิทสฺสิโตติ อิมินา ยทิ นิยโม-พฺภูปคโต สิยา, ตทา ‘ปโรวโหตี’ติ วเทยฺยาติ ทสฺเสติ, ปาณินิยา หิ ชาติยํ ปทตฺเถ สกิเมว ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ จริตตฺถตฺตา วิสยนฺตเร ทฺวินฺนมฺปิ ลกฺขณานมปฺปวตฺติยํ ปรํ ปจฺฉิมํ การิยนฺติ วิธฺยตฺถมิทํ วจนํ, พฺยตฺติยนฺตุ ปทตฺเถ ลตฺวาทีนมิว ปริยายปฺปสงฺเค นิยมตฺถนฺติ ปฏิปนฺนา, อิธ ปน ชาติยํ พฺยตฺติยญฺจ ทฺวินฺนมฺปิ สุตฺตานมปฺปวตฺติยเมว วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถมฺปีติ ปฏิปาเทตุมาห-‘ตถาหิ’จฺจาทิ, กามจารโต ปริสมาปียเตติ สมฺพนฺโธ, กามโต ปริสมาปนญฺเจติสฺสา สพฺพสฺมิํ อตฺตโน โคจเร อวิจฺเฉทพฺยาปเนน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ กถมฺปเนกสฺสาปิ ปวตฺติ น ภเวยฺยาตฺยาสงฺกิย การณมาห‘อุภยมฺปิ’จฺจาทิ, หิสทฺโท ยสฺมาตฺเถ, ยสฺมา อุภยมฺปิทมาจริยวจนํ, ตโตเยว ปมาณํ, อภิมตการิยวิธาเน ลิงฺคภาเวน สทฺทิกานุมตตฺตา(เตสํ) วิธีนํ วิธายกญฺจ ตสฺมาติ อตฺโถฯ ปมาณตฺตา ทฺวินฺนมฺปิ อปฺปตฺติยํ การณมาห-‘อนุภยภาคิมฺหิ’จฺจาทิ, ยโต ลทฺธาวกาสา ตโต สมานพลาติ, อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, วิรุทฺธาจาติ เอตฺถ อิติสทฺทํ ทตฺวา ‘อนุภยภาคิมฺหิ…เป.… วิรุทฺธาจาติ ทฺวินฺนํ วจนานํ ปมาณตฺตา อุภินฺนมฺปิ อปฺปวตฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สมานพลานํ ทฺวินฺนํ โลเกปิ วิโรธิตฺตํ เอกกฺขเณเยว อุภินฺนมฺปิ การิเย อปฺปวตฺติ จ ทิสฺสตีติ ทิฏฺฐนฺตมาห ‘โลเกเจ’ตฺยาทิ, เอตฺถ จ เปสฺสสฺส (อ)วิโรธตฺถิโน การิเย อปฺปวตฺติริว [อปฺปวตฺติเยว (โปตฺถเก)] สมานพลาน มุภินฺนํ วจนานํ การิเย อปฺปวตฺตีติ สุเขโน ปมาสํสนฺทนํ วิญฺญาตพฺพํฯ

ชาติปกฺเขเยว ภสฺสกาเรน ทฺวินฺนํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ ‘ลตฺวาทีนมิว’ ปริยายปฺปสงฺโค วณฺณิโต, ตสฺสายุตฺตตฺตมุปทสฺเสนฺโต อาห ‘นจาปิ’จฺจาทิ, ภินฺนวิสยตฺตาติ ทฺวินฺนํ วิธีนํ ภินฺนวิสยตฺตาฯ

อภินฺนวิสยตฺเต หิ ปริยายกปฺปนา ยุตฺติมตี, อโตจ ลตฺวาทีนมภินฺนวิสยตฺตมฺปฏิปาทยิตุมาห- ‘ลตฺวาทโย หิ’จฺจาทิ, อนวยเวเนติ ธาตุ มตฺตโต วิธาเนนาวยวพฺยติเรกสพฺภาวโต สพฺพธาตุปริคฺคเหน, ยตฺถ ยสฺมิํ ธาตฺวตฺเถกเทเส ปวตฺตา สมานา ปวตฺตา สนฺโต ลทฺธาวกาสา สิยุํ ตสฺเสกเทสสฺส ปริหาเรนาปิ ปริจฺจาเคนาปิ น วิธียนฺเตติ สมฺพนฺโธ, ลตฺวาทีน เมกกฺขเณ อสมฺภวา เอกสฺมิํ กเต สตีตรวจนาน มานตฺถกฺยปฺปสงฺคาจ ปริยาเยน ภวนฺตีติ ยนฺตํ ยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิหาติ อิมสฺมิํ ยุคปทิปฺปตฺติยํ, อิห ตถาภาวสฺส การณมาห-‘สาวกา…เป.… วจน’นฺติ, ตตฺถาติ ยุคปทิปฺปตฺติยํฯ ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘ปุนปฺปสงฺควิชานนา สิทฺธํ, วิปฺปฏิเสเธ ยํ พาธิตํ ตมฺพาธิตเมวา’’ตีมาสมุภินฺนํ ปริภาสนมฺปวตฺติํ ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ปรสฺมิํ เจ’ตฺยาทิ, ปรสฺมินฺติ อิฏฺเฐ, ปริภาสนมฺปน อยมตฺโถ ‘ปุนปฺปสงฺควิชานนาติ ทฺวินฺนํ สุตฺตานเมกตฺถปฺป สงฺคสงฺขาเต วิปฺปฏิเสเธ สติปรมิฏฺฐํ ปฐมํ โหติ, โหนฺเตน เตน ยทีตรสฺส นิมิตฺโตปฆาโต น กโต ตทา ตสฺสาปิ ปุนปฺปสงฺโค ตสฺส วิชานนา สิทฺธนฺติ, วิปฺปฏิเสเธ ยถาวุตฺเต สติ ปฐมํ โหนฺเตน ยํ สุตฺตํ พาธิตํ ตสฺส ปุนปฺปวตฺติยา ยทิ นิมิตฺตํ นตฺถิ ตํ พาธิตเมเว’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ วิธฺยตฺถเมวิทํ วจนํ, น นิยมตฺถนฺติ ทสฺเสตุมาห-‘พฺยตฺติย’มิจฺจาทิ, เอวํ มญฺญเต ‘พฺยตฺติยํ ปฏิลกฺขิยํลกฺขณปฺปวตฺติยํ ทฺวินฺนํ สาธารณํ ฐานมฺปติ ยานิ วจนานิ ภินฺนานิ เตสมฺปิ นิรวกาสตฺเตน ตุลฺยพลตฺตา ทฺวินฺนมฺปฏิปตฺติเยวสิยา, นตุ ปริยายปฺปสงฺโค’ติฯ พฺยตฺติยมฺปิ ยถาวุตฺตานํ ปริภาสานํ ปวตฺติ วุตฺตวิธิเนวาติ ทสฺเสนฺโต ‘ปริภาสานมฺปิ’จฺจาทิมาหฯ

ชาติยมฺปทตฺเถ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห’’จฺจาทีนํ ลกฺขณานเมกเมกตฺเถปิ วตฺตมาเนติ อนฺติ, วตฺตมาเน สิ ถ อิจฺจาทีนํ วากฺเยกเทสานํ คจฺฉติจฺจาโท คจฺฉ สิจฺจาโท จ ลกฺขิเย สกิมฺปวตฺติยา สพฺพสฺมิํ สเก วิสเย ปฐม มชฺฌิมปุริเสกวจนชาติ ปริสมตฺตาติ จริตตฺถตฺตา ตุมฺเห คจฺฉถาติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวินฺนํ ปุริสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, พฺยตฺติยมฺปิ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณานิ ภิชฺชนฺตีติ สาธารณํ ฐานํ ปติภินฺเนหิ ลกฺขเณหิ ทฺวินฺนมฺเปกตฺเถ-กกฺขเณ ปวตฺติยํ น กสฺสจิ, ตถา วุตฺตนเยเนว ติณฺณํ ปุริสานเมกกฺขเณ ปวตฺติยนฺติ สพฺพถา อปฺปวตฺติยํ สมฺปตฺตายํ วจนมิทํ, ปโร โหตีติ มชฺฌิมุตฺตมํ ภวตีติ อธิปฺปาเยน ‘ยเถ’จฺจาทินา วุตฺตํ วุตฺติคนฺถมฺปญฺหมุเขนา หริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘กฺวปนา’ติอาทิมาห, เนทมุทาหรณมมฺหํ มนํ โภเสติ-ยโต วิปฺปฏิเสธวิสยเมเวทํ น โหติ, กุโต ยโต ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุตีนํ วตฺตมาเนติ อนฺติจฺจาทีหิ วากฺเยกเทเสหิ นิทฺทิฏฺฐานเมว ปุพฺพปรจฺฉกฺกานํ ปุริสวจนวิเสสวิธายเกน ‘‘ปุพฺพปรจฺฉกฺกาน เมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺห เสเสสุ ทฺเวทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปฐมา’’ (6-14) ตีมินา วากฺยาวยเวน ตุมฺหามฺหเสเสสุ ปยุชฺชมาเนสุ อปฺปยุชฺชมาเนสุ วา ยถากฺกมํ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานญฺจ มชฺฌิมุตฺตมปฐมานํ ปจฺเจกํ ทฺเวทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ภวนฺตีติ ‘คจฺฉถ คจฺฉามา’ติ เอตฺถ เอกกฺขเณ ปวตฺติเยว นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปน สาวกาสาน เมกกฺขเณ ปวตฺติเยว หิ วิปฺปฏิเสโธติ, ตถาปิ วุตฺตนเยน วิปฺปฏิเสธปฺปกปฺปนาปิ สกฺกา กาตุนฺตีทมุทาหฏํ สิยาติ ทฏฺฐพฺพํ, อิมิสฺสา ปน ปริภาสาย นิรากุลปฺปวตฺติ ‘‘อาทิสฺสา’’ ตีมิสฺสา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, กตากตปฺปสงฺคี โย วิธิ, โส นิจฺโจ, โยตฺวกเตเยวายมนิจฺโจติ วุตฺตนิจฺจานิจฺเจสุ อนฺตรงฺคพหิรงฺเคสุ จาตุลฺยพลตฺตา นาสฺส โยคสฺส พฺยาปาโร, ตถาหิ นิจฺจานิจฺเจสุ นิจฺจเมว พลวนฺติ นิจฺจานิจฺจานมตุลฺยพลตา, อนฺตรงฺคพหิรงฺคปฺปการ(มฺปน) อุปริ ‘‘โลโป’’ติ (1-39) สุตฺเต ปกาสิสฺสามฯ

23. สงฺเกโต

วจนารมฺภสฺส ผลมาห-‘อนุพนฺโธติ ยํ วุตฺตํ’ตฺยาทิ, วุตฺติยํ ‘‘โยนวยวภูโต สงฺเกโต’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘ภาสิสฺสํ มาคธํ สทฺทลกฺขณ’’นฺติ สทฺทลกฺขณา ภิธานปฺปกรณโต สทฺทสฺสานวยวภูโตติ วิญฺญายเตติ ทสฺเสตุมาห-‘กสฺส’ตฺยาทิลฺตุปฺปจฺจเย ลกาโร อุทาหรณํ, ปกติยาทิ สมุทายสฺสาติอาทิวากฺยสฺส สาปฺปายมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอวมญฺญเต’จฺจาทิ วุตฺตํ, เกจิ สทฺทสตฺถการาติ ปาณินิํ สนฺธายาห, วจนนฺติ ‘‘ตสฺส โลโป’’ติ (1-3-9) วจนํ, ปโยคาสมวายิตาติ กตฺตาอิจฺจาทิปฺปโยเค อสมวายิตา อปฺปโยคิตาติ อธิปฺปาโย, เอวมฺปิสฺส โลโป วเสโย… อนุปุพฺโพ พนฺธิวินาสตฺโถติ อาหุ อุจฺจาริตปธํสิตฺตา อนุพนฺธฺยเต วินสฺสเตตฺยนุพนฺโธติ อิมาย สทฺท พฺยุปฺปตฺติยาวเสนฯ