15. ปญฺจ

อวธิภาเวนาติ ‘อโต’จฺจาทินา อวธิตฺเตน, ยสฺสาติ โย อาทิโน, การิยนฺติ ‘ฏาเฏ’อาทิกํ, ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสสาติ ยถา- ‘คามา เทวทตฺโต’ติ วุตฺเต โส ตโต ปุพฺโพ ปโรเคติ วิญฺญายตีตฺยวธิภาวสฺส ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวิเสโส, ตเถหาปิ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ติ (2-41) วุจฺจมาเน อโต ปุพฺเพสํ โยนํ อถวา ปเรสนฺติ ปุพฺพปราเปกฺขตฺเตนาวธิภาวสฺสาวิเสสาติ มญฺญเต, ปุเร วิยาตฺยเนน สตฺตมิยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ นิทฺเทสวจเน การณมติทิสติ, วุตฺติยํ ‘นรานเมเร’ติ เอตฺถ อปวาทวิปฺปฏิเสเธ สติปรตฺตา ฏาเฏอาเทสานํ ปวตฺติํ ‘‘อาทิสฺสา’’ติ เอตฺถ วณฺณยิสฺสาม, อถ กิมิมินา วจเนน นนุ ยโต ยตฺถ ปญฺจมี นิทฺเทโส ตตฺถ สพฺพตฺถ ‘‘มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร’’ (1-21) ตฺยโต ‘ปโร’ตฺยนุวตฺเตตุํ สกฺกาติ ตสฺสานุวตฺติตสฺส โยนมิจฺจเนน สามานาธิกรณฺยา‘ปเรสํ โยนํ’ตฺยยมตฺโถ วิญฺญายเต, ตโต ปุพฺเพสํ ปสงฺโคเยว นตฺถีติ, เนตทตฺถิ, ปโรติ ตฺยนุวตฺตมานํ ‘อโต’ติ ปญฺจมฺยนฺเตน สมฺพชฺฌมานํ น โกจิ วาเรตา อตฺถีติ ปรโต-การโต ปุพฺเพสมฺปิ โยนํ ฏาเฏอาเทสา ปปฺโปนฺตีติ วจเนเนมินา ภวิตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุมาห-‘วจเน’จฺจาทิ, เอวญฺจรหิ ตเทโวทาหริตพฺพํ, กิํ ‘นรานเร’ ตฺยุทาหฏนฺติ เจ, เนสโทโส, อญฺญทตฺถํ การียมานมิหา-ปฺยตฺถวนฺตํ โหตีติ, ปุพฺพโก ปริหาโรติ พฺยว หิตนิวตฺติยา ปุพฺพสุตฺเต วุตฺโต ‘‘สเรโตปสิเลสิกาธาโร’’ติ ปริหาโร, น สมฺภวตีติ อิห สตฺตมิยา อภาวา น สมฺภวติ, วจนานนฺตรนฺติ ปาณินิยานํ นิทฺทิฏฺฐคฺคหณมิว พฺยวหิตนิวตฺติยา สุตฺตนฺตรํ, เต หิ ‘‘ตสฺมาตฺยุตฺตรสฺสา’’ตฺเยตฺถ (1-1-67) นิทฺทิฏฺฐคฺคหณมนุวตฺติย เตน ปุพฺเพ วิย พฺยวหิตนิวตฺติมฺปฏิปาเทนฺติฯ อนนฺตเรติวจนา ปจฺจาสตฺติยา นิสฺสยนํ วิญฺญายเต, กตตฺถตายาติ วจนา ชาติยาตฺยาห- ‘ปจฺจาสตฺยา ชาติํ สนฺนิสฺสายา’ติ ชาติํ สนฺนิสฺสาย ปจฺจาสตฺยา กรณภูตาย นิวตฺติมาเหติ สมฺพนฺโธ, อิมินา ปจฺจาสตฺติ ญายพฺยาปนญายชาติปทตฺถพฺยตฺติปทตฺเถสุ ปจฺจาสตฺติญาโย ชาติปทตฺโถเจห นิสฺสียเตติ ทสฺเสติ, น หิ เกวลํ ชาติํ นิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหิ ยเทตฺถ ปจฺจาสตฺติญาโย น นิสฺสิโต, ตทา พฺยาปนญาเยน พฺยวหิเต จาพฺยวหิเต จาสชฺชตีติ ชาติยา นิสฺสยเน สตฺยปิ พฺยวหิเตปิ พฺยาปฺยมานา ชาติ เกน นิวารียเต นาปิ เกวลํ ปจฺจาสตฺตินฺนิสฺสาย พฺยวหิตนิวตฺติ วตฺตุํ สกฺกา, ตถาหฺยสติ ชาติสนฺนิสฺสเยน พฺยตฺตินิสฺสียเต, พฺยตฺติยญฺจ ปทตฺเถ ปฏิลกฺขิยํ ลกฺขณํ ปวตฺตตีติ ปจฺจาสตฺติ ญายนิสฺสยเนปฺยพฺยวหิตมฺปติ ยํ ลกฺขณํ ภินฺนํ ตทพฺยวหิเต ปวตฺตํ, ยมฺปน พฺยวหิตมฺปติ ภินฺนํ ลกฺขณํ, ตญฺจ วจนปฺปมาณโต มาภวตฺวสฺส พฺยตฺถตาติ พฺยวหิเตปิ ปวตฺตเต, ตสฺมา อุโภปิ นิสฺสาย นียาติฯ

วิสยทสฺสนปฺปสงฺเค วิสยิทสฺสนมตฺถพฺยตฺติการณนฺติ วากฺยนฺโตคธปทานมตฺถมฺปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา สมาสาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘กโต’ตฺยาทิกมารทฺธํ, ชาติลกฺขโณติ อพฺยวหิตตฺตชาติสภาโว, ‘โอสธฺโย’ติ เอตฺถ สกาเร อการา ปรสฺส ธกาเรน พฺยวหิตสฺส โยสฺส วิยาวเสสานมฺปิ สพฺภาวโต วุตฺตํ-‘โยปฺปภุตีน’นฺติ, ชาติ สามญฺญํ, ยาวติ วิสเยติ ควาทิเก ยตฺตเก วิสเย, กามจารโต วิสย ปริสมตฺติยา ทิฏฺฐนฺตมาห-‘ตํ ยเถ’ติ, โภชเยตีติ เอตฺถ โภชเยอิตีติ ปทจฺเฉโท, กโตหิ ชาตฺยตฺโถ กสิโณติ ยสฺมา สกโล พฺราหฺมณ ชาติสงฺขาโต อตฺโถ ปริสมตฺโต, ตสฺมาติ อตฺโถ, อิทํ วุตฺตํ โหติ- ‘ยาว ทิฏฺฐมฺโภชเย’ติ วุตฺเต [วุตฺเตน (โปตฺถเก)] สนฺตาย สามญฺญวุตฺติ พฺราหฺมณสทฺทปฺปโยคสามตฺถิยา ปจฺเจกมฺโภชนกิริยา กตา นาม โหติ, ยโต กสิโณปิ ชาตฺยตฺโถ ปริสมตฺโต นามาติฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) สุตฺเต พฺยญฺชเนติ สตฺตมี ปุพฺพสฺส ทีฆาทิวิธิมฺหิ จริตตฺตา ‘‘สรมฺหา ทฺเว’’ติ (1-34) เอตฺถ สรมฺหาติ ปญฺจมฺยก ตตฺถา, ตโต ปญฺจมีนิทฺเทสสฺส พลียตฺตํ, ตโต ‘‘สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส’’ ‘‘ปญฺจมิยํ ปรสฺสา’’ติ ทฺวินฺนํ ปรสฺส สมุฏฺฐาปเน ‘พฺยญฺชเน’ติ สตฺตมี ปรสฺส การิย โยคิตาย อตฺถโต วิภตฺติวิปริณาเมน ฉฏฺฐีภาเวน ปริณมตี… ทฺวินฺนํ สุตฺตานํ วิปฺปฏิเสเธ ปรสฺส พลี ยตฺตาวาติ เอตาทิสสามตฺถิยสพฺภาวโต วุตฺตํ-‘ฉฏฺฐีปกปฺปนาปิ ปุเรวิย สามตฺถิยา’ติฯ

16. อาทิสฺส

กิญฺจิ อนฺตสฺส สมฺปตฺตนฺติ ยํ ฏานุพนฺธมเนกวณฺณํ น โหติ, ตํ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’’ (1-17) ตฺยนฺตสฺส ปตฺตํ, กิญฺจิ สพฺพสฺเสติ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเสติ’’ (1-19) ฏานุพนฺธมเนกวณฺณญฺจ การิยํ สพฺพสฺส ปตฺตํฯ ยทนฺตภาวิการิยํตฺยาทินา วจนผลมุปทสฺเสนฺโต ‘ฉฏฺฐียนฺตสฺเส’ตีมสฺสาปวาโท ยํ โยโคติ ทสฺเสติ, ตสฺสายม ปวาโท โหตุ ฏานุพนฺธาทิการิยํ กถนฺติ อาห-‘ฏานุพนฺเธ’จฺจาทิ, วิปฺปฏิเสธาติ อปวาทวิปฺปฏิเสธา, ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺเส’ติ หิ อุสฺสคฺโค, ตสฺสาปวาทา ‘‘อาทิสฺส’’ ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตฺเยเต, ‘‘อาทิสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เตรสา’ติ, ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺสา’’ตีมสฺสาวกาโส ‘เอสุ, อเนนา’ติ, อิโหภยมฺปปฺโปติ ‘‘อโต โยนํ ฏาเฏ’’ (2-41) ‘‘นรานเร’’ ‘‘อเตน’’ (2-108) ‘‘ชเนนา’’ติ (ตตฺถ) ‘‘ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺเส’’ตีทมฺปวตฺตตีติ เตสมปวาทานํ วิปฺปฏิเสธา สพฺพาเทโส ภวติฯ ‘‘ฉฏฺฐิยนฺตสฺสา’’ติ ทสสทฺเท-นฺตสฺส ปตฺโตปิ ตทปวาทตฺตา ‘‘อาทิสฺสา’’ติอาทิภูตสฺส ทการสฺส โหตีติ อาห ‘ทการสฺสโร’ติฯ