14. ปุพฺพ

มหาวากฺยรูปตฺตา ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติฯ อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติฯ วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาหฯ นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฏยติ ‘เตหิ’จฺจาทินาฯ เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิฯ อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตนฯ นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฏํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิฯ กตฺตาทีสุ วิธานญฺจ วกฺขติฯ

กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติฯ อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปฐมปุริสสมฺภเวฯ ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปฐมา กถํ ภาวาทีสุ วิญฺญายนฺติ กถญฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สญฺญาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิญฺญายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สญฺญาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํฯ ยชฺเชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยชฺเชว มิจฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติฯ ตุมฺหาทิสทฺเทนฯ พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเตฯ วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิฯ อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฏฺฐสฺส กตฺตุโนฯ

อนุวาเทนาติ (ตุมฺหาทิ) อนุวาเทนฯ ‘‘นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม’’ติ (3-1-5) กจฺจานวจนํ, เตนาห- ‘เตเนวิ’จฺจาทิฯ อสมานาธิกรณตฺตา หิ ‘ตยาปจฺจเต’จฺจาโท น ภวติฯ ตถาหิ ตเยจฺเจตํ กตฺตุวาจี ปจฺจเตจฺเจตํ กมฺมวาจี กมฺเม อาขฺยาตปฺปจฺจย วิธานโตฯ

‘เอหิ มญฺเญ รเถน คมิสฺสสี’ติ ปาณินิยาติมตนิปฺผาทนกฺกโม (นิรสฺส) เต ‘ปริหาเส’จฺจาทินาฯ มญฺญติสฺส ปโยเคติ อุปปทวเสน มนธาตุสฺส ปโยเคฯ ธาตุมฺหาติ คมิอาทิโตฯ อุตฺตม ปุริเสกวจเน ปตฺเตติ คมิสฺสามีติ ปตฺเตฯ มชฺฌิโมภิมโตติ คมิสฺสสีตฺยภิมโตฯ มชฺฌิเม ปตฺเตติ มญฺญเสติ ปตฺเต, อุตฺตเมกวจน มิฏฺฐนฺติ มญฺเญติฏฺฐํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คมิสฺสามีติ วตฺตพฺเพ มญฺเญ ตฺวํ รเถน คมิสฺสสีติ ภวตีติ (วุตฺต’’นฺติ)ฯ เอหิ มญฺเญจฺจาทิ น กิญฺจิ วุตฺตํ วุตฺติยํฯ ยถาสวิสเยวมชฺฌิมุตฺตมา สมฺปชฺชนฺติ, ตถาสมฺพนฺธมุปทสฺสยมาห- ‘เอวเมตฺถาภิสมฺพนฺโธ’จฺจาทิฯ ปราภิมตํ สมฺพนฺธํ กุรุมาโน อาห- ‘นตฺเวว’มิจฺจาทิฯ อโถจฺจเตจฺจาทินา ปราธิปฺปายมาห- ‘ยเท’จฺจาทิฯ

ยเทวมภิสมฺพนฺโธติ ‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ ยทา เอวมภิสมฺพนฺโธ กรียตีตฺยตฺโถฯ โส เจวมนุคโตติ ‘มญฺเญ อหํ ตฺวํ รเถน คจฺฉสิ’จฺเจวํ โส จ ปโยโค อนุคโตตฺยตฺโถฯ ปการนฺตรกปฺปนายาติ ‘มญฺญเส ตฺวํ รเถน คจฺฉามี’ติ อนฺตรกปฺปนายฯ

15. อาอี

เตนจาติ สมาสิตตฺเตน จ,สฺสตฺยาทีนมคฺคหณนฺติ ยทิ เตสํ คหณํ สิยา อาอีสฺสาทีสูติ น สมาเสน วเทยฺยฯ

17. ภูสฺส

กตากตปฺปสงฺคีโย วิธิ โส นิจฺโจ-นิจฺจา พลวาติ ปฐมํ วุก ภวตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กตากตปฺปสงฺคิตฺตา’จฺจาทิฯ

18. ปุพฺพ

ออาทฺยเปกฺเขติ ออาทีสูติ อนุวตฺตออาทฺยเปกฺเขฯ