12. สมฺภา

โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ , สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถฯ ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธฯ คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเนฯ อุทาหฏํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติฯ มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติฯ ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสญฺญาย วาฯ อุทาหฏนฺติ ภุญฺเชยฺย ภวํ ตฺยาทินาฯ

13. มาโย

สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโทฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ อุทาหรเณฯ นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโสฯ อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติฯ อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโตฯ อีอาทีนํ อาอาทีนญฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโลฯ ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติฯ สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํฯ

อิฏฺโฐติ ปเรสมิฏฺโฐฯ ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (5-59) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ อภิมตานิ ปาณินิยานํฯ ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถฯ อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิฯ อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฏนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิฯ มฐาทิสาธนานมฺเภเทนาฏน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถฯ ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโนฯ โย- ยมญฺเญปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ญฺญกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติฯ

14. ปุพฺพ

มหาวากฺยรูปตฺตา ปกรณสฺส ตทเปกฺขาย วากฺเยกเทสตฺตํ ‘‘วตฺตมาเน ติอนฺติ, ภวิสฺสติ’’จฺจาทีนํ วากฺยานนฺติ อาห ‘วากฺเยกเทเสหี’ติฯ อโตเยวมาห-วากฺยาวยโวปโร-ธุนา กรียเต’ติฯ วิธิวากฺยตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา นิยมวากฺยตฺตํ ทานิ ทสฺเสตุํ ‘อถวา นิยมตฺถมิทนฺตฺยาทีน’นฺตฺยาหฯ นิยมสุตฺตตฺตเมว ผุฏยติ ‘เตหิ’จฺจาทินาฯ เตหิ เตหิ สุตฺเตหีติ ‘‘วตฺตมาเน ติ อนฺติ’’จฺจาทีหิ เตหิ เตหิ สุตฺเตหิฯ อิมินาติ ‘‘ปุพฺพปรา’’ทินา อิมินา สุตฺเตนฯ นนุ ตุมฺหามฺหเสเสสูติ เอตฺตเก วุจฺจมาเน ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสู’ติ อยํ วิเสโส กุโต คมฺยเต เยเนวํ วิวฏํตฺยาห- ‘กตฺตุกมฺเม’จฺจาทิฯ กตฺตาทีสุ วิธานญฺจ วกฺขติฯ

กตฺตุกมฺมานเมวาติ อิมินา ภาวํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ ตถา จ วกฺขติ- ‘ตุมฺหามฺหสทฺทวจนียตฺตาภาวา’ติฯ อสตฺวภูตาเยจฺจาทิกเมกวจน สมฺภเว การณํ, ตุมฺหามฺเหจฺจาทิกนฺตุ ปฐมปุริสสมฺภเวฯ ตุมฺหามฺหเสเสสุ โหนฺตา มชฺฌิมุตฺตมปฐมา กถํ ภาวาทีสุ วิญฺญายนฺติ กถญฺจ ตุมฺหามฺหาทิสทฺทวจนียสฺส การกตฺถสฺสาขฺยาเตน ตตฺถ วิหิเตน สญฺญาวิภตฺตา ตุมฺหามฺหาทิสทฺทปฺปโยคาภาโวจฺจาสงฺกิย ยํ วุตฺตํ วุตฺติยํ ตํทานิ วิวรนฺเตน ‘ยทิ ภาวาทีสุ มานาทโย น วิธียนฺเต ตทามานาทีสุ ปเรสุ ภาวาทีสุ กฺยลาทีนํ วิธานเมว โนปปชฺชตี’ติ อิมินา สามตฺถิเยน ตุมฺหาทีสุ การเกสุ มชฺฌิมาทีนํ ภาโว วิญฺญายติ เตเนว ตุมฺหาทิการกตฺถสฺส ตตฺถ วิหิเตนาขฺยาเตน สญฺญาปิตตฺตา ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโค นาม น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘ตุมฺหาทิสฺวิ’จฺจาทิกมารทฺธํฯ ยชฺเชวํ ตุมฺหาทิสทฺทปฺปโยโคเยว น สิยา จฺจาห- ‘ยชฺเชว มิจฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘สสทฺเทนา’ติฯ ตุมฺหาทิสทฺเทนฯ พฺราหฺมณาอิจฺจเนนาภิหิตเมว พหุตฺตํ พหโวติ วจเนนานุชฺชเตฯ วจนาภาเว กถํ ตุลฺยาธิกรณตฺตํตฺยาห- ‘อนุชฺชมานสฺสิ’จฺจาทิฯ อนุชฺชมานสฺสาติอนุวทิตพฺพสฺส คจฺฉติจฺจาทินา นิทฺทิฏฺฐสฺส กตฺตุโนฯ