8. เหตุ

นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติฯ สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสนฯ เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินาฯ เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโวฯ โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จฯ

9. ปญฺเห

ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปญฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฏฺฐพฺพํฯ สเมจฺจ อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฏฺฐสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฏฺฐาสิํสนํฯ ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินาฯ นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺสฯ วิธิ นาม ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสนเปสนานิฯ เอตฺถ จ อนุญฺญาปตฺตกาเลสุ จ ปญฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฏฺฐธมฺมิกาทีสุ ปญฺจสุ สตฺตมีฯ อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทิํ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิฯ วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินาฯ อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เปสเนปิ เกสญฺจิ พฺยากรณญฺญูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิฯ สมูลตนฺติ เกสญฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํฯ ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (3-1-11) กจฺจานสุตฺตํฯ กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมิํ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จฯ

10. ตุ อนฺตุ

อุทาหฏาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฏาฯ ททาตูติ ยาจเนฯ

11. สตฺย

อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฏฺฐพฺโพฯ

12. สมฺภา

โยคฺคตาชฺฌวสานนฺตีมสฺสาตฺถปทํ , สตฺติสทฺทหนนฺติ สามตฺถิยสฺส สทฺทหนนฺติ อตฺโถฯ ปโยคานุสาริตํ ทีเปตี สมฺพนฺโธฯ คมฺมมาเนติ สมฺภาเวมิจฺจาทินา ภฺวาทิธาตูหิ อวุจฺจมาเนปิ คมฺยมาเนฯ อุทาหฏํ ‘อปิปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺยา’ติฯ มหาพลตาย หตฺถิหนเน อลมตฺถวิสเย สมฺภาวเน สตฺยปิ อลํ สทฺโท-ตฺราลมตฺโถ ยุตฺโตติ น ภวนฺเตตฺยาทโย หนิสฺสติฯ ธาตุนาติ เอตฺถ ธาตุคฺคหเณน ภฺวาทโย คยฺหนฺเต ตตฺถ ธาตุสทฺทสฺส รุฬฺหตฺตา ปุพฺพาจริยสญฺญาย วาฯ อุทาหฏนฺติ ภุญฺเชยฺย ภวํ ตฺยาทินาฯ

13. มาโย

สูติ มาสูติ เอตฺถ สุสทฺโทฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ อุทาหรเณฯ นิวตฺเตติ มาสทฺโทติ เสโสฯ อารทฺธนฺติ อิมินา วตฺตมานํ วนคมนํ ทสฺเสติฯ อนฺโตภูตณฺยตฺถาติ ณิปฺปจฺจยาภาเวปิ อตฺตนิ อนฺโตภูตณฺยตฺถ ธาตุโตฯ อีอาทีนํ อาอาทีนญฺจ สกกาโลนาม ภูโต กาโลฯ ธาตุสมฺพนฺโธ วิเสสนวิเสสฺสภาโว, เตนาห- ‘ธาตฺวตฺถ สมฺพนฺเธ วิเสสน วิเสสฺสภาวลกฺขเณ’ติฯ สพฺพตฺถาขฺยาต วาจฺโจตฺโถ วิเสสฺโส สฺยาทฺยนฺตวาจฺโจ วิเสสนํฯ

อิฏฺโฐติ ปเรสมิฏฺโฐฯ ชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ ‘‘คมนตฺถา กมฺมกา’’ติ (5-59) สุตฺเต คมนตฺถสทฺเทน ‘เย คตฺยตฺถา เต พุทฺธฺยตฺถา’ติ ชานนตฺโถปิ คหิโตติ เอวํ คหิตชานนตฺถวเสน คมนตฺถตฺตาติ อตฺโถฯ อภิมตานิ ปาณินิยานํฯ ตถา สทฺทสฺสตฺถมาห- ‘อนนฺตเรน คตตฺถ’(นฺติ อน)นฺตเร วุตฺเตน กรณภูเตนาติ อตฺโถฯ อภิมโตติ ปาณินิยานเมว อิธาธิปฺเปตสมุจฺจยํ วตฺตุมาห- ‘สมุจฺจโย’อิจฺจาทิฯ อถาตฺร กถมเนกาสํ กิริยานํ จีย มานตา ยาวตา เอกาวาฏนกิริยาชฺฌยนกิริยา เจตฺยาสงฺกิยาห- ‘สาธนเภทเน’จฺจาทิฯ มฐาทิสาธนานมฺเภเทนาฏน กิริยายปิ เภโทติ อตฺโถฯ ตกฺกิริยาปฺปธานสฺสาติ สา ลวนกิริยา ปธานมสฺส กตฺตุโนฯ โย- ยมญฺเญปิ นิโยเชนฺโต วิย กิริยํ กโรติ โส นา-ญฺญกิริยาปธาเน ยุตฺโต, ตกฺกิริยาปฺปธาเนเยเวติฯ