สนฺโต วิชฺชมาโน วิสโย เยสํ อินฺทฺริยานํ เต สมฺภาโว ตตฺตํ, ตสฺมาฯ เนติ ปฏิเสเธ, สาธนทฺวาเรน วิเสสนตฺเต พฺยวจฺเฉชฺชสพฺภาวา ยถาวุตฺตโทโส น ภวตีติ อตฺโถฯ โทสา ภาวเมว ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺสิ’จฺจาทิฯ ยสฺสาติ ธาตฺวตฺถสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อปฺปจฺจกฺเข ธาตฺวตฺเถฯ การกานํ สตฺติสภาวตฺตา สาปิ อปจฺจกฺขา วาติ โจเทติ นนุเจจฺจาทินาฯ อสตฺโตติ อสมตฺโถฯ

อตฺตานาม อตฺตโน ปจฺจกฺโขติ ตพฺพิสเย อมฺหการกสฺส วิธานมยุตฺตนฺติ มนสิ นิธาย ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุมาห- ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ อตฺตโพธนียาปิ หิ กิริยา ยทา จิตฺตวิกฺเขปโต โนปลกฺขียเต, ตทายํ ปโรกฺขา ภวติ, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโรกฺขภาโว ตสฺสา ภวตฺเววฯ ชาครโตปิ ยทา มทา มโนพฺยาตงฺคโต อนุปลทฺธิ, ตทาปิ ภวตฺเยเวติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ พฺยาสตฺตวจนํฯ อภินิพฺพตฺติกาเลติ กิริยา นิพฺพตฺติกาเล, ‘สุตฺโต-หํ กิํ วิลลาป, มตฺโต-หํ กิํวิลลาเป’ติ อิทมตฺโรทาหรณํฯ จิตฺต จิกฺเขปวิสยปฺปทสฺสนาเยตฺถ สุตฺตวจนํฯ

7. เอยฺยา

เอยฺยาโทตีมินา เอยฺยาทฺยตฺโถ คหิโตติ โพเธตุํ เยเนจฺจาทิกํ วุตฺตํฯ นิมิตฺตสทฺทาเปกฺขาย ตนฺติ วตฺตพฺเพ วิสยสทฺทาเปกฺขายโสติ วุตฺตํฯ เตสนฺติ เอยฺยาทีนํฯ วิสยํ ทสฺเสติ ‘เหตุผเลสฺวิจฺจาทิโก’ติฯ อาทิสทฺเทน ปญฺหปตฺถนาทโย คหิตาฯ อถาตฺร กฺริยคฺคหณาภาเว กฺริยาติปตฺติยนฺติ กถํ ลพฺภติจฺจาห- ‘กฺริยาติ ปตฺติย’นฺติ อาทิฯ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อภิเธยฺยทฺวาเรนาติ กิริยาสงฺขาตอตฺถมุเขน, ปกตกฺริยตฺถ วิเสสนตฺตาติ กฺริยตฺถาธิการโต อธิกตสฺส ธาตุสฺส วิเสสนตฺตาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อติปตฺติยนฺติ อธิกตกฺริยตฺถวิเสสนํ, วิเสสนญฺจ โหนฺตํ โนชุกํ ภวิตุมรหติ กิญฺจรหิ อภิเธยฺยทฺวาเรน, ตถาหิ อติปตนํ นาม กฺริยาย โหติ, น กฺริยตฺถสฺส อยุชฺชนโต, ตสฺมา อติปตฺติยนฺติวุตฺเตกฺริยาติปตฺติ ยนฺติ อิทํ กฺริยตฺถวิเสสนํ โหนฺตํ อภิเธยฺยทฺวาเรน โหตีติ กฺริยาติปตฺติยนฺติ วิวรณํ กต’’นฺติฯ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโตติ วิรุทฺธปฺปจฺจยสมวายาติ อตฺโถฯ

การณเวกลฺลโตวาติ เหตุมโต ผลสฺส โย เหตุ ตสฺส วิกลตฺเตนฯ ตตฺเรตีมสฺส อตฺโถ วตฺตมานวิสเยติฯ กฺริยาติปตฺติยนฺติ ภูตาทิ กฺริยาติปตฺติยํฯ ลิงฺคโตติ นิมิตฺเตนฯ คมเกน ลิงฺเคน คมฺมายาติปตฺติยา พุชฺฌนกาลํ วตฺตมาโน กาโล น ติฏฺฐติ อติกฺกมตีติ อาห- ‘วตฺตมานตาย พฺยติกฺกมา’ติฯ ตเทว ผุฏยติ ‘สมกาล’นฺติอาทินาฯ สมกาลนฺติ เอกกฺขเณฯ วตฺตมานสฺส กฺริยาติปตฺยสมฺภวา ตทวสิฏฺฐาตีตานาคเตสฺเวยฺยาทีนมฺภาโว (อญฺญถา) นุปปตฺติยาติ วุตฺตํ วุตฺติยํ ‘สามตฺถิยาติอาทิฯ

ลิงฺเคนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ ทกฺขิเณน คมเน สติ สกฏิสฺสาปริยา ภวนทสฺสนํ ทกฺขิเณน คมนสฺส สกฏาปริยาภวนเหตุตฺเต ลิงฺคํ, ทกฺขิเณน คมนสฺสาติปตฺติยา อญฺญโต คมนาทิ ลิงฺคํฯ สกฏา กิริยาภวนาติปตฺติยา สกเฏ ครุภาราโรปนาทิ ลิงฺคํฯ ปฐมวเย อรหตฺตภวนํ ตํเหตุภูตญฺจ ปพฺพชฺชํ ปเรสํ ปฐมวเย ปพฺพชฺชานิมิตฺตารหตฺตปฺปตฺติลิงฺเคน วิญฺญาย ปพฺพชฺชายาติปตฺติ ฆรกมฺมพฺยาวฏตาทิลิงฺเคน, อรหตฺตสฺสาติปตฺติ จ ปพฺพชฺชานิมิตฺตาภาเวน [ภาววิรเหน (โปตฺถเก)] ลิงฺเคนาวสียเตติ ลิงฺเคน ภูต กฺริยาติปตฺติ ปน เวทิตพฺพา, ยทิ ปเนวมภิญฺญาลาภี ปยุญฺชติ ตทา ปจฺจกฺขญาเณเนว สพฺพํ วิญฺญาย ปยุญฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ ลิงฺคโตวสียมานายนฺติ ปน พาหุลฺเลน วุตฺตํฯ

8. เหตุ

นิจฺจภวนํ เหตุ (ตฺยาทินา) เหตุผลภาโวเยเวตฺถ, นาติ ปตฺตีติ ทีเปติฯ สพฺพปฺปจฺจโยทาหรณวเสนาติ สพฺเพสํ เอยฺยาทีนมฺปจฺจยานํ อุทาหรณวเสนฯ เหตุผลานํ สพฺภาวโตติ วุตฺตตฺตา เหตุผลานิ ทสฺเสติ หนนมิจฺจาทินาฯ เอวํ เหตุผลสพฺภาวโต สพฺพกาเล จ วิธานโต เอตฺถ วตฺตมาเนปิ ปปฺโปตีติ ภาโวฯ โส จ เหตุเหตุมนฺตภาโว จฯ

9. ปญฺเห

ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทีสุ ปญฺโหติ ปุริมํ ปทํ, สมฺปุจฺฉนาติ ปจฺฉิมํ ปทนฺติอาทินา ทฏฺฐพฺพํฯ สเมจฺจ อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉนา สมฺปุจฺฉนา, ยาจนํ เทหี ตฺยาทินา ยาจนมตฺถํ, อิฏฺฐสฺสาสมฺปตฺตสฺสาตฺถนมิฏฺฐาสิํสนํฯ ปตฺตกาลวเสน จ วิสยเภเทน ภินฺนาย ปีติ โยเชตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปตฺตกาลํ ทสฺเสติ นิมิตฺตภูตสฺสาติอาทินาฯ นิมิตฺตภูตสฺสาติ ตํตํกิจฺจสมฺปชฺชเน การณภูตสฺสฯ วิธิ นาม ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก นิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสนเปสนานิฯ เอตฺถ จ อนุญฺญาปตฺตกาเลสุ จ ปญฺจมี วิหิตา ปเรหิ, ทิฏฺฐธมฺมิกาทีสุ ปญฺจสุ สตฺตมีฯ อิธ ปน เต ทฺเวปิ วิธิวิเสสาเยวาติ วิธิมฺหิ อนฺโตกริตฺวา เอยฺยาทิํ วิธาตุํ ยํ วุตฺตํ วุตฺติกาเรน, ตทิทานิ วตฺตุกาโม อาห- ‘อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ’จฺจาทิฯ วิธิปฺปตีติเมว ปกาเสติ ‘เอวํ กเรยฺยาสี’’ติจฺจาทินาฯ อนุชานนฺโตปิ ทีเปนฺโตปิ กิริยาสุ พฺยาปาเรติเยวาติ พฺยาปารณมฺปตีติโตติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เปสเนปิ เกสญฺจิ พฺยากรณญฺญูนํ สตฺตมีวิธิจฺฉิโตติวุตฺติกาเรน ยํ วุตฺตํ, ตํ ทานิ วตฺตุมาห- ‘เปสเน ปิ’จฺจาทิฯ สมูลตนฺติ เกสญฺจิ สทฺทิกานํ สตฺตมีวิธิวิธานมูเลน สมูลตํฯ ‘‘อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี’’ติ (3-1-11) กจฺจานสุตฺตํฯ กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ ปริกปฺโป เหตุผลกิริยา สมฺภโว จ, ตสฺมิํ อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตณามนฺตณาชฺเฌสน ปตฺถนาปตฺตกาเลสุ จฯ

10. ตุ อนฺตุ

อุทาหฏาติ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุอาทินา อุทาหฏาฯ ททาตูติ ยาจเนฯ

11. สตฺย

อรหตฺเถ จายเมว ปโยโค, เตน ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย ภวํ อรโหติ โยเชตฺวา ทฏฺฐพฺโพฯ