เมนู

ฉฏฺฐกณฺฑ

1. วตฺต

ตทตฺถสฺเสวาติ ตสฺส กฺริยตฺถสฺสฯ โย กิริยาสงฺขาโต อตฺโต ตสฺเสวฯ เอเตน อาธารเมตํ กฺริยตฺถสฺสาติ ญาเปติฯ นหิจฺจาทินา ตทตฺถสฺเสว วิเสสเน การณมาหฯ สุตฺตํวินาติปเรสํวิย สุตฺตํ วินาฯ ตาปิ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วตฺตุมิฏฺฐตฺตาติ เอตฺถ เสสวจนมวโพเธติฯ เอวกาเรนา (ติ วตฺตมานสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺเทนฯ) ตพฺพิวจฺฉาติ วตฺตมานวจนิจฺฉาฯ

ตํสมีปสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺเทน มหากสฺสปสฺส สุภทฺทวจนานุสฺสรณสงฺขาโต มรณปฺปตฺติเหตุ ทุกฺขานุภวสงฺขาโต จ กิริยาวิเสโส ปริคฺคหิโต, เต วา วตฺตมานกิริยาวิเสสาติ เตสมุภินฺนมาสนฺนานิ กเมน อธมฺมทีปนมรณานิ, เตนาห-ทีปน มรณานมาสนฺนตฺตา’ติฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ตกฺกาลวตฺตมานกิริยาวิเสสสฺส ทีปนมรณสงฺขาตํ ตํสมีปตาวิปิ กิริยนฺตรํ วตฺตมานคฺคหเณน ตํสามีปฺยํ คยฺหติ, ยถา (คงฺคาสมีโป) เทโส คงฺคาติ วุจฺจติ ตโต ‘คงฺคายํ คาโว’ติ สิยา’’ติฯ ปุเร อิจฺจาทินา ปกฺขนฺตรํ วิรจิตํ วุตฺติกาเรน, ตทุปทสฺเสตุํ มุขยติ ‘สภาวโต’ อิจฺจาทิฯ

กิริยากาโลติ วตฺตมานกิริยากาโลฯ อวสิสฺสตีติ ปุเรปุราสทฺเทหิ ทีปิตอนาคตกาลโต อวสิสฺสติฯ กิริยา กาเลติ ทีปนมรณกิริยากาเลฯ ตสฺสาติ ทีปนมรณสฺสฯ วตฺตมานตฺตาติ เอตฺถ วตฺตมาเนเยว ภวิสฺสนฺตีติ เสโสฯ อเนนาติ ปุเรจฺจาทิวุตฺติวจเนนฯ ปุเรปุราสทฺเทหิ อนาคตกาลาวคเม สติ ทิปฺปติ มรตีติ เอตฺถ ทีปนมรณกิริยากาโล มุขฺเย ตทา วตฺตตีติอาห- ‘มุขฺยํ วตฺตมานตฺตมาเห’ติฯ ปุน ปกฺขนฺตรมุปนีตํ กาเลจฺจาทินา วุตฺติกาเรน, ตมุปทสฺเสตุํ มุขมาวตฺตยติ ‘อนาคเต’จฺจาทิฯ

วุตฺติยํ กาลพฺยตฺตโยติ กาลาติวตฺตนํ, วตฺตมานกาลาติกฺกเมน อนาคตกาเลปิ พาหุลกาตฺยาทโย โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตเทว สมตฺเถติ ‘ภวนฺเตว’อิจฺจาทินาฯ ตฺยาทโยตีมินา สพฺเพสํ อาขฺยาติกานํ คหณํฯ ลสฺส ทีโฆติ สมฺพนฺโธฯ คจฺฉตีติ สกฺกสฺส สหภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถฯ

3. นาเม

ปฏิชานิสฺสนฺตีติ วตฺตมาเน อนาคตวจนํ, ปฏิชานนฺตีติ อตฺโถฯ อิตรมฺปน ภูเต ภวิสฺสตีติ อาสิ, กริสฺสตีติ อกริ, เจเต สฺสสีติ เจติตา อสิ, ภุญฺชิสฺสสีติ ภุญฺชิตา อสิฯ อโนกปฺปนา อสฺสทฺธาฯ อมริสนํ อกฺขมาฯ อิมินาวาติ อตฺถิวจเน อุปปเท โกธา สทฺธาสุ คมฺมมาเนสฺว-สตีปิ วจนนฺตเร อิมินาว สามญฺญวจเนน สิทฺธนฺติ อตฺโถฯ ครหาวมาติ ตสฺส เหตุวจนํฯ ตถาหิจฺจาทินา ครหาวคมเมว สมตฺเถติฯ อตฺถินาม อีทิสนฺติ [อตฺถินามาติ (โปตฺถเก)] อาภิโทสิกสฺส กุมฺมาสสฺส ปริภุญฺชนํ วิชฺชเต นามาติ อตฺโถฯ วิชฺชมานมฺปิ ตํ อสทฺทหนฺโต อมริสนฺโต เอวํ วทติฯ นตฺถีติ มญฺเญติ อธิปฺปาโย, เตนาห- ‘ปจฺจกฺขมปี’ติ [อีทิสมฺปีติ] อาทิฯ โยปีติ สทฺทสฺส โสปีติ ตสทฺเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถติ วุตฺตวิชฺชมานตฺโถ วกฺขมานปกฺขตฺตเยปิ ทฏฺฐพฺโพฯ

นนุ อตฺถินาม ตาตาติ เอตฺตเก วุตฺเต ปฐโม อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ, ทุติโย อตฺถินุโขจฺจาทิโก นิสีทิตฺวาติ สทฺทปริยนฺโต จ ตติโย อตฺถิมญฺเญจฺจาทิโก ชิคุจฺฉเนยฺยนฺติ สทฺทปริยนฺโต จ วจนปฺปพนฺโธ กถํ ลพฺภตีติ มนสิ นิธายาห- ‘โสปนา’ติอาทิฯ อิมินาติ ‘อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโม’ติ วจเนนฯ ฐานโภชเน ครหตีติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตํ สกฺกตานุสาเรนฯ นิสฺสายนิสฺสายาติ ยตฺถ ภควา นิสินฺโน ตํ ฐานํ นิสฺสาย นิสฺสายฯ

4. ภูเต

กิริยารูเปติ กิริยาสภาเว, เอวมญฺญตฺราปีติ อคมิ อคมิตฺถาตีเมหิ อญฺญตฺร อคมุํ อิจฺจาทิเก อคโมจฺจาทิเก จฯ อนุทรา อโลมิกาติ สนฺตมปฺยุทราทิกํ มหตฺตาภาวปฏิปาทนาย พหุตฺตา ภาวปฏิปาทนาย จ น วตฺตุมิจฺฉียเตฯ