‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามญฺเญน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติฯ ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิฯ อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหิํ’จฺจาทิฯ หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถฯ โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺติํ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิฯ อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิฯ ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิญฺญาตพฺพํฯ ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิฯ ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิฯ คตตฺตํฯ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิฯ อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโยฯ

62. ปฏิ

โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโหฯ สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโหฯ

63. ปุพฺเพ

เวติ นาติสมฺพชฺฌเต วิธิโน นิจฺจตฺตาฯ เอกสทฺทสฺสาเนกตฺถตฺตา วิเสเสติ ‘สขฺยาวจโนยเมกสทฺโท’ติฯ กุโตจฺจาห-‘สทฺทาน’มิจฺจาทิฯ เอกสทฺทสฺส สงฺขฺยาวจนตฺเต โยตฺโถ สมฺปชฺชเต, ตมาห ‘เอกสงฺขฺยาวจฺฉินฺโน’ติ, ตทตฺถาติ กฺริยตฺถสฺสตฺถาฯ ยทิปิ ‘ปุพฺพํ พฺยาปาร’นฺติ สมุทาเย เอกเทสภูโต พฺยาปาโร นิทฺธาริยมาโนติ วุตฺตํ, ตถาปิ ปุพฺพสทฺเทน พฺยาปารวาจโก กฺริยตฺโถ วุจฺจเต อุปจารา, เตเนว ‘เตสุ โย ปุพฺโพ ตทตฺถโต กฺริยตฺถา’ติ วุตฺติยํวุตฺตํฯ นนุ จ สตฺติ การกํ, อญฺญา จ ปุพฺพกาลกิริยาย สตฺติ, อญฺญา อุตฺตร กาลกิริยาย, ตสฺมา กุโต เอกกตฺตุกตฺตมิจฺจาสงฺกิย ปฏิปาเทนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สตฺติมโต ทพฺพสฺสาติ เทวทตฺตาทิโน สตฺติมโต ทพฺพสฺสฯ ตทชฺฌาโรปาติ เอกตฺตสฺส อชฺฌาโรปาฯ เอก กตฺตุกานํ พฺยาปารานํ กมาภิธานาย ตุนาทโย วิธียมานา ภาเวเยวุปฺปนฺนา สกฺโกนฺติ กมมภิธาตุนฺติ ภาเวตฺยตฺราภิสมฺพชฺฌเตฯ

เอกกตฺตุกานนฺติ พหุวจนตฺตา ‘ภุตฺวา ปิตฺวา วชตี’ติปิ ภวติฯ ภุตฺตสฺมินฺเตตฺถ อเนกกตฺตุกตฺตา ภุญฺชิตฺวาปิ ภวติฯ ปาณินิ ยานมิว วิสุํ วจนมนฺตเรน ตุนาทิวิธิปฺปฏิปาทยมาห- ‘มุขํ พฺยาทาย สุปติ’จฺจาทิฯ พฺยาทายาติ ทาธาตุสฺส วิอาปุพฺพสฺส ตฺวาปฺปจฺจเย ‘‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’’ติ (5-064) ตฺวาสฺส ปฺยาเทเส รูปํ, มุขวิวรณํ กตฺวาตฺยตฺโถ, พฺยวธายกกาลสฺสาติ พฺยาทาน สุปนานมนฺตเรโย กาโล ตสฺส, เภทานุปลกฺขณนฺติ เภทสฺสาทสฺสนํฯ เภทสฺสีนํ เกสญฺจิวิชฺชมานตฺตา’เกหีจี’ติ วุตฺตํฯ สหภาเวปีติ พฺยาทานสุปนานํ สหภาเวปิฯ วฑฺฒิตโก ภตฺตราสิฯ

อภิมตา ปาณินิยานํ, ปราย นทิยา ปพฺพโต-วโร วิเสสี ยเตติ อปฺปตฺวา นทิมฺปพฺพโต’ติ วุตฺเต นทิยา โอรภาเค ปพฺพโตติ อตฺโถฯ ภวติ, ตโต จ ปาเรภูตนทีวิสิฏฺโฐ ปพฺพโต ปตียเตฯ อวเรน ปพฺพเตน ปรา นที วิเสสียเตติ อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นทีติ วุตฺเต ปาเร นทิยา โอเร ปพฺพโตติ อตฺโถ ปตียเต, ตโต จ โอรภาเค ปพฺพตวิสิฏฺฐา นที วิญฺญายเตฯ