เมนู

นา ฯ ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํฯ ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนาฯ เกจิติ เตเยวฯ ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (3-2-188) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินาฯ อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติฯ กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺฐํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หิํสตฺโถ’ติฯ

เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโนฯ กฏฺฐสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิฯ โกธาติโก อิธฯ

61. ตุํตา

นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมิํเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติฯ

กิริยาสามญฺญญฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามญฺญวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโยฯ

นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิญฺญายเต กิํวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิฯ ตสฺสาติ ธาตุโนฯ โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโวฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติฯ ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ ฐาตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพฯ อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺฐุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตวฯ

นนุ จ ตุมาทีนํ ภาเว วิหิตตฺตา กิริยาเยว ปธานตฺตนฺติ กมฺม การกํ นปฺปตียเตติ กถํ ‘กฏํ กาตุํ คจฺฉตี’ติ สิยาจฺจา สงฺกิย ปฏิปาเทตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ธาตฺวตฺถกโต กิริยาสงฺขาเตน ธาตฺวตฺเถน กโตฯ อตฺถีติ อิมินา ยตฺถ ‘สุปฺยเต เทว ทตฺเตเน’จฺจาโท นตฺถิ, ตตฺถ น กมฺมมฺปตียเตติ ทสฺเสติฯ

‘‘อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเวตุํ วา’’ติ (4-2-12) กจฺจาเนน อตทตฺถายมฺปิกิริยายํ ตุมาทโย ยถาสิยุนฺติ วิสุํ สุตฺติตํ, เตนาห- ‘อิจฺฉตฺเถสฺมิ’จฺจาทิฯ ยถา ‘โภตฺตุํ ปจตี’ตฺยาโท โภชนกิริยา ปโยชนา ปจนกิริยา โหติ, เนวเมตฺถ ตปฺป โยชนา อิจฺฉา… ปจนกิริยายวิยตปฺปโยชนตฺตาภาวโตติ อยมสฺสาธิปฺปาโยฯ ปุเนจฺจาทินา วุตฺตานิฏฺฐปาตสฺสาสงฺกํ วิรจยมาห- ‘อตทตฺถายมฺปิ’จฺจาทิฯ

อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคาติ อิมินา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉนฺโตติ อิจฺฉตฺถสฺส ธาตุโน ปโยคตฺถเมว, น อิจฺฉาย ปโยชนํ กรณนฺติ ทีเปติฯ เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตีเตตฺถ โภตฺตุนฺติ น โหติ สมานกตฺตุเกสูติ วจนโต, โภชนสฺส เทวทตฺโต กตฺตา, อิจฺฉติสฺส อญฺโญเยวาติปิ สุตฺตสฺส วิสุํ ปโยชนํ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘เทวทตฺต’มิจฺจาทิฯ

อิจฺฉติสฺสาติ’เทวทตฺตํ ภุญฺชมานมิจฺฉตี’ติ เอตฺถ อิจฺฉตีติ วุตฺตอิสิสฺสฯ สาธนํ ‘เทวทตฺตํ ภุญฺชมาน’นฺติ วุตฺตกมฺมสงฺขาตํ อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส โส สาธนตฺโถ-อิจฺฉติฯ ตสฺส ภาโว ตตฺตํ, ตสฺมาฯ กมฺมเมวิจฺฉาย ปโยชนภาเว ฐิตนฺติ ภาโวฯ นิรตฺถกนฺติ เอตทตฺถเมว สมานกตฺตุกคฺคหณํ กตํ ตญฺจ ยถาวุตฺเตน ปสงฺคาภาวา นิรตฺถกนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สกาทฺยตฺเถสุ ธาตู สูปปเทสุ ธาตุ มตฺตา ตุมาทโย สุตฺตนฺตเรน วิหิตา ปาณินิเยหิ, เตนาห- ‘สกาทิธาตุปฺปโยเค’ติอาทิฯ สิทฺธาติ ตุมาทโย สิทฺธาฯ ภุชิกิริยตฺถาติ ภุชิกิริยา อตฺโถ ยสฺสา สตฺติยา สา ภุชิกิริยตฺถา ปตียเตฯ

ปตีย มานตฺเต การณมาห- ‘อสโตปิ หิ’จฺจาทิฯ ปเรเหตฺถ อกิริยตฺโถปปทตฺโถ ปุนารพฺโภติ วณฺณิตํฯ ตเทตํ วิฆฏยิตุมาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ ปเรสมยมธิปฺปาโย ‘‘สกฺโกติ โภตฺตุํตฺยาโท โกสลฺยํ คมฺยเตฯ คิลายติ โภตฺตุํติ ตทสตฺติฯ ฆฏเต โภตฺตุํตฺยาโท โยคฺยตาฯ อารภเต โภตฺตุํตฺยาโทภุชิสฺเส วาทฺยวตฺถากิริยนฺตรํฯ ลภเต โภตฺตุํติ อปฺปจฺจกฺขานํฯ อตฺถิ โภตฺตุนฺติอาทีสุ สมฺภวมตฺตํฯ วฏฺฏติ โภตฺตุํตฺยาโท โทสา ภาโว คมฺยเตฯ สกฺโกติจฺจาทิโน อุปปทสฺส โภชนาทิกิริยตฺถตา น คมฺยเต ตสฺมา อกิริยตฺเถสุปิ สกาทีสูปปเทสุ ตุมาทโย ภวนฺตี’’ติฯ

ปตียมาเนสฺวปฺเยเตสฺวตฺถนฺตเรสุ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ ปุพฺเพน วิหิตสฺส ตุมาทิโนตฺร น พาเธติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ ตาทตฺถิยมตฺถิเยวาติ โภชนกิริยตฺถตา สกฺโกติอาทีนํ อตฺถิ เยวาติ อตฺโถ สิทฺธาเยว ‘‘ตุํตาเย’’จฺจาทินาฯ อลมตฺถวิสิฏฺเฐสุ ปริยตฺติวจเนสูปปเทสุ ธาตุโต ตุมาทโย วิหิตา ปเรหิ, ตตฺถาห ‘อลมตฺถวิสิฏฺเฐ’อิจฺจาทิฯ ปหุสทฺทมฺปิ อนฺโตคธํ กตฺวา ‘สมตฺถาที’ติ วุตฺตํ, ภวติสฺส สมฺภโว ‘‘ปุพฺเพกกตฺตุกาน’’นฺติ (5-63) เอตฺถ พฺยาขฺยายิสฺสเตฯ อภิมตาติ กจฺจายเนน ‘‘อรหสกฺกาทีสุ เจ’’ติ (4-2-13) จสทฺเทน อภิมตา อิมสฺสาติ ‘กาโล โภตฺตุํ’ติอาทิโนฯ ยถา โภตฺตุมโนติอาทินา ปเรสมฺปิ อยเมว นิปฺผตฺติกฺกโมติ ทีเปติฯ อพฺยภิจารโตติ อวินาภาวโต, ภวติ โภชนํ ภาโวติ โภชนํ ภุญฺชนํ ภาโว ภวตีติ อตฺโถฯ นตุคมิสฺสกิริยาตทตฺถาติ คมนกิริยา โภชนตฺถา น โหตีติ อตฺโถฯ อตฺถสทฺโทหฺยยํ ปโยชนวจโน ยญฺจ ยมุทฺทิสฺส ปวตฺตติ, ตํ ตสฺส ปโยชนํ ภวติฯ นจายํ โภชนมุทฺทิสฺส คมิสฺสติ, กิญฺจรหิ การิยนฺตรํ, เกวลํ เตน นิมิตฺเตน สมฺภาวียเตฯ ยทา ตุ โภชนตฺถเมวารพฺภเต คมนกิริยา, ตทา ภวตฺเยว’คมิสฺสติ โภตฺตุ’นฺติฯ

ตุํวิสเย ณโกปิ วิหิโต ปาณินิเยหิ, ตตฺราห- ‘การโก วชติ’จฺจาทิฯ ปริหารมาห- ‘ปุพฺเพ’จฺจาทินาฯ

‘กตฺตริลฺตุ’จฺจาทินา โยยํ ณโก ตีสุปิ กาเลสุ สามญฺเญน วิหิโต, กฺริยตฺถา ยํ กฺริยายํ อุปปเท กตฺตุโน-ภิธานํ สิทฺธํ, น จาสฺส วิเสสวิหิเตน ตุํปจฺจเยน พาธา ภินฺนตฺตา, ตุํปจฺจยสฺส หิ ภาเว วิธานํ ณกสฺส ตุ กตฺตรีติฯ ปุพฺพณเกเนว สิทฺเธปิ ลฺตฺวาทินิวตฺติยา โส วิเธยฺโยว, โน เจ ลฺตฺวาทโยปิ สิยุนฺติ โจทกปฺปสงฺคมาสงฺกิยาห- ‘นเจว’มิจฺจาทิฯ อวคมาภาวเมว ผุฏยิตุมาห- ‘นหิํ’จฺจาทิฯ หิ ยสฺมาตฺยตฺเถ โย เอโส วชติ โส กตฺตา, โย เอโส วชติ โส วิกฺขิโปตฺยยมตฺโถ-ตฺร คมฺยเต, น ปน เตหิ ตาทตฺถิยํ คมฺยเตติ อตฺโถฯ โจทโก ลฺตฺวาทีหิ สามฺยมาปาทยิตุํ สามริสํ วุตฺตวิธิเนวาปฺปตฺติํ ณกสฺสาปฺยาห- ‘ณโกปิ’จฺจาทิฯ อคตฺถํ [อปกตตฺถํ (โปตฺถเก)] ยทิปิ ณเกน ตาทตฺถิยํ น คมฺยเต ปกรณโต คมฺยเตติ ณโก ภวิสฺสตีตฺยาสงฺกิย โจทโก อาห- ‘อเถ’จฺจาทิฯ ปุพฺเพจฺจาทินา วุตฺโต-ยํ ‘ณโก น วิเธยฺโย’จฺจสฺส น ปริหาโร… โสตฺตรตฺตา ยถาวุตฺเตน, กินฺตุ‘ตสฺมา เนวิ’จฺจาทินา อิมินา วุจฺจมาโนวปริหาโรติวิญฺญาตพฺพํฯ ตเทวํลฺตฺวาทีนมฺปิปตฺติโตณกลฺตฺวาทีหิ ตาทตฺถิยานวคเม วินิจฺฉิเต ตาทตฺถิยวิเสเสน เตสํ สมฺภโวติ อนตฺถกํ ‘‘ณกสฺส กิริยตฺโถปปทสฺสวิธานํ ลฺตฺวาทิปฏิเสธนตฺถ’’นฺติ วากฺยการวจนนฺติ สตฺถกาโร นิคมยมาห- ‘ตสฺมา’’จฺจาทิฯ ภวตุ ปกรณโตว [จาปจฺจยโภว] ตาทตฺถิยาวคโม, ตถาปิณโก ปโร วิเธยฺโยตฺยธิปฺปาเยนาห- ‘อถาปิ’จฺจาทิฯ คตตฺตํฯ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถายํ กฺริยายมุปปเท ภาเว จ ณปฺปจฺจยาทโย วิหิตา, ตตฺราห- ‘ปากาย วชติ’จฺจาทิฯ อวิหิเตสุปิ ตาทตฺถิยา สิทฺธเมเวติ อธิปฺปาโยฯ

62. ปฏิ

โสตุนาทีสุ ‘สวนํ กาตุน’อิจฺจาทินา วิคฺคโหฯ สุเตเนติ สวนนฺติ วิคฺคโหฯ