กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโวฯ นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิเสเสฯ ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโตฯ

58. ฐาส

อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตาฯ อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํฯ สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิฯ ขโฏปิกา มญฺโจฯ

59. คม

อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิฯ ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํฯ อโยยิตฺถาติ ยา โตฯ กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิยฯ การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํฯ สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาหฯ

60. อาหา

อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโสฯ เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถฯ ตถา สติ เหฏฺฐา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนาฯ

พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโยฯ เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาหฯ ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ

นา ฯ ภิชฺชมานนฺติ ปจฺจมานํฯ ปรรูเปน ปสฺสินฺโนติ โยชนาฯ เกจิติ เตเยวฯ ‘‘มติพุทฺธิปูชตฺเถหิ เจ’’ติ (3-2-188) เตสํ สุตฺเต จสทฺทากฑฺฒิเต ทสฺเสติ ‘ยถา’ติอาทินาฯ อกฺโกจฺฉิ ตนฺติ กมฺเม วิคฺคหมาห, ตนฺติ กมฺมปทํ, เอวมุปริปิ จุราทิณิโลเป ‘‘นิมิตฺตาภาเว เนมิตฺติกสฺสาปฺยภาโว’’ตฺยาการนิวตฺติฯ กสิรยํ คตฺยาทฺยเน กตฺโถ, กฏฺฐํตฺยตฺร กิมตฺโถติ อาห- ‘เอตฺถ หิํสตฺโถ’ติฯ

เหตุโนติ ทุกฺขผลสฺส เหตุโน อคฺยาทิโนฯ กฏฺฐสทฺทสฺส ผลเหตุภูเต อคฺยาทิเก วตฺตมาเน เอวํ โหตุ ผเลวตฺตมาเน กถนฺติ อาห- ‘ยทาปนา’ติอาทิฯ โกธาติโก อิธฯ

61. ตุํตา

นนุ จ ภาเวอิติ ภวตินายํ ฆณนฺเตน นิทฺเทโส กรียตีติ ภวติวิสโยว ปจฺจยตฺถนิทฺเทโส กโต ภวติ, ตโต จ ภวติโน โย ภาโว ตสฺมิํเยว วาจฺเจ ปจฺจโย สิยา, โส จ ภวติโต เยวุปฺปชฺชมาเนน ปจฺจเยน สกฺกาภิธาตุํ ตโต ตสฺมาว ปจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา กถํ ปจิตุํ ปาโก จาโค ราโคติปจาทีหิภวติ จฺจาห- ‘ภวนํภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถ’ติฯ

กิริยาสามญฺญญฺหิ สพฺพธาตฺวตฺถานุคตํ ภวติสฺสตฺโถ, เตน กิริยาสามญฺญวาจินาตฺถนิทฺเทโส กรียมาโน สพฺพธาตุวิสเย กโต ภวติ ตสฺมา ปจาทีหิปิ ภวตีตฺยธิปฺปาโยฯ

นนุ จาตฺร ตุมาทโย ภาเว ภวนฺตีติ วุตฺเต น วิญฺญายเต กิํวิเสสิเต ภาเว ตุมาทโย ภวนฺติจฺจาห- ‘ยโต’จฺจาทิฯ ตสฺสาติ ธาตุโนฯ โย วตฺตพฺโพ ภาโวติ โย วาจฺโจ ภาโวฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธา’ติฯ ตุมาทีนํ ยา ปกติ ตาย วาจฺเจเนว ภาเวน สห สมฺพนฺธาติ อตฺโถฯ ฐาตพฺพนฺติ ภาเว ตพฺโพฯ อถ กฺริยายํตฺยเนน ตพฺพาทฺยภิหิตสฺส ทพฺพรูปาปนฺนสฺส ภาวสฺส กถํ คหณํตฺยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ สกนิสฺสยกิริยาพฺยปเทโสติ ทพฺพ รูปสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตาย กิริยาย พฺยปเทโส ทฏฺฐุํ จกฺขุจฺจาโท ภวนกิริยาย ปตียมานตฺตา ตุมาทโย ภวนฺเตวฯ