57. กตฺต

นนุจารมฺเภติ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิฯ โส จ อารมฺโภฯ กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมิํฯ กิริยารมฺเภติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิฯ ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิฯ สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินาฯ อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามญฺเญน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนาฯ สามญฺเญน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (5-56) สามญฺเญน วจนโตฯ ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมิํ วิยา’ติ อาทิฯ อนิยมุปฺปตฺติ สญฺญาย สติ ญาปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิฯ มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปฐมาฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามญฺเญน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตญฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนุญฺญายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิญฺญายเต’’ติฯ เอวญฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กิํ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิฯ

นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิฯ

กเฏกเทสสฺสาปิ กฏตฺตา ตสฺส จ นิพฺพตฺตตฺตา ภูตวจนิจฺฉาติ ภาโวฯ นนุจาทิสูเต กิริยากฺขณกาเล กโฏ นาภินิพฺพตฺโต, กฏการณภูตา พีรณาว หิ ตทา สนฺติ, น จ ตทวตฺถา เต เอว กโฏติ กถํ ‘ปกโต กโฏ’ติ ภูตกาเลน ปกตสทฺเทน กฏสทฺทสมานาธิกรณตฺตมิจฺจาห- ‘อาทิภูเตเน’จฺจาทิฯ ตตฺถ ตสฺมิํ วิเสเสฯ ปกตฺตุํ อารภิ, ปกตฺตุํ อารภียิตฺถ, ปโสตฺตุํ อารภิ, ปโสตฺตุํ อารภนนฺติ อตฺเถ ตฺโตฯ

58. ฐาส

อนารมฺภตฺถํวจนนฺติ อารมฺเภ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตาฯ อปาทิโนปิสิลิสสฺส สกมฺมกตฺตา- ‘เยภุยฺเยนา’ติ วุตฺตํฯ สกมฺมกตฺถนฺติ วตฺวา สกมฺมตฺตเมสํ ปาทิโยเค สติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘ปาทิสหิตา’จฺจาทิฯ ขโฏปิกา มญฺโจฯ

59. คม

อวิวจฺฉิตกมฺโม เจหากมฺมโกติ กถยมาห- ‘อวิชฺชมาเน’จฺจาทิฯ ยาตวนฺโต ยาตา, ยานํ ยาตํฯ อโยยิตฺถาติ ยา โตฯ กฺโต น วิธาตพฺโพ ปาณินิเยหิ วิยฯ การณสามคฺคิยํ ภูตายนฺติ สสฺสาทิเหตุภูตสมิทฺธิยํ ภูตายํฯ สา จ ภูตา เยวาตีมินา การณสามคฺคิยา อตีตกาลิกตฺตมาหฯ

60. อาหา

อาธาเรเจติ อนุวุตฺติยา เอตฺถ จการโต ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ สมฺพนฺธา วุตฺตนฺติ เสโสฯ เอวํ น กุโตจิ อปกสฺสนํ สิยาติ เอวมาธาราทิเก อนุวตฺตมาเน สติ กุโตจิ อาธาราทิโต อปกสฺสนํ วิสุํ กรณํ น สิยาติ อตฺโถฯ ตถา สติ เหฏฺฐา สุตฺเตเนกโยคเมว กเรยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ภาวกมฺเมสูติ สมฺพชฺฌเตติ โยชนาฯ

พหุลสฺส ภาโว กมฺมํวาติ พหฺวตฺถาทานเมวาตฺร พหุลสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภาโว กมฺมํเจติ ตตฺถ ปจฺจโยฯ เกจีติ ปาณินิเย เยว สนฺธายาหฯ ตสฺสาปิ ภูเตเยว ปวตฺติมุปทิสติ ‘โสปิ’จฺจาทิ