54. ถาว

สยเมว อตฺตนาเอวฯ กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมญฺจ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโตฯ ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิญฺเญยฺยํฯ โย ปรํ ภญฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามญฺญวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิฯ โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโรฯ

55. กตฺต

ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถฯ

นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติฯ เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิญฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพาฯ กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํฯ ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติฯ ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิฯ อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิฯ ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโวฯ อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ

56. กฺโต

กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตาฯ ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตาฯ

57. กตฺต

นนุจารมฺเภติ วุตฺตํ- ‘กิริยารมฺเภ’ติ กถนฺติ อาห- ‘โสเจ’จฺจาทิฯ โส จ อารมฺโภฯ กิริยาเยว อารมฺโภกิริยารมฺโภ ตสฺมิํฯ กิริยารมฺเภติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา กิริยตฺถวิเสสนํ วา เอตํสิยา ปจฺจยตฺถวิเสสนํ วา อุภยถาปิ น โทโสติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถวิเสสนํ เจต’นฺติอาทิฯ ปจฺจยตฺถวิเสสนปกฺเขปิ สามตฺถิยา อารมฺเภ กิริยตฺถสฺสาปิ ปวตฺตี โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถสฺสาปิ’จฺจาทิฯ สามตฺถิยํ ทสฺเสติ ‘สามตฺถิยมฺปนา’ติอาทินาฯ อนนฺตรสุตฺเตน โย วิหิโต กฺโต, โสปิ สามญฺเญน วจนโต ภาวกมฺเมสุ อารมฺเภปิ โหตีติ โยชนาฯ สามญฺเญน วจนโตติ ‘‘กฺโต ภาวกมฺเมสู’’ติ (5-56) สามญฺเญน วจนโตฯ ภาวกมฺเมสุเจติ เอวํ น วุตฺตนฺติ ‘ยถาปตฺตญฺเจ’ติ วทตา วุตฺติกาเรเนวํ น วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ อาห- ‘ปุพฺพสฺมิํ วิยา’ติ อาทิฯ อนิยมุปฺปตฺติ สญฺญาย สติ ญาปนนฺติ ตนฺนิเสเธตุมาห- ‘ปุนพฺพจนโต’ติอาทิฯ มาสงฺกีติ กมฺมนิ, เตเนวุปฺปตฺตีติ ปฐมาฯ เอวํ มญฺญเต ‘‘ภาวกมฺม คหณํ จากาเรนานุกฑฺฒิย ‘ภาวกมฺเมสุ จา’ตฺยเนน กฺเตวิธีย มาเน อิทมาสงฺกียเต ‘ปุพฺเพเนว สามญฺเญน สิทฺเธ ปุนพฺพจนา [ปุนพฺพจนํ] กิริยตฺถานิยเมน ตฺตสฺสุปฺปตฺตี’ติ, ยถาปตฺตญฺเจติ หฺยุจฺจมาเน จกาเรน ยถาปตฺตมฺปิ การิยมนุญฺญายเตติ ปุพฺเพเนว วจเนน ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ยถาปตฺโต กฺโต ภวตีติ วิญฺญายเต’’ติฯ เอวญฺจรหิ ภาวกมฺเมสฺวารมฺเภปิ ปุพฺเพเนว สิทฺธตฺตา ‘‘กตฺตริอารมฺเภ’’อิจฺเจว วุจฺเจยฺย กิํ จกาเรเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ปทานมวธารณ ผลตฺตา’จฺจาทิฯ

นนุจาทิภูโต กิริยากฺขโณ อารมฺโภ นาม, พหูหิ กิริยากฺขเณหิ กเฏ ปริสมตฺเตเยว ภูโต กาโล จ ภวตีติ กิริยาผลสฺสาปรินิปฺผนฺนตฺตา วตฺตมาโนว กาโลติ ตตฺรกฺโต น ปปฺโปติจฺจาสงฺกิยาห- ‘กิริยาผลสฺสิ’จฺจาทิฯ