53. สีล

กิมิทสีลมิจฺจาห- ‘สีลมฺปกติสภาโว’ติฯ ตญฺจ สีลมนุมาเนน วิญฺญายติจฺจาห- ‘ตญฺเจ’จฺจาทิฯ กิริยาวิสยรุจิวิเสสานุมิตนฺติ อุณฺหโภชนสงฺขาตา กิริยา วิสโย ยสฺส โส (กิริยา) วิสโย รุจิวิเสโส, เตน อนุมิตนฺติ อตฺโถฯ กิมิทมาภิกฺขญฺญนฺติ อาห- ‘อาภิกฺขญฺญ’มิจฺจาทิฯ ปุนปฺปุนภาโว โปโนปุญฺญํฯ อาเส วา ตปฺปรตาติ ตเมวาภิกฺขญฺญํ ปริยาเยหิ ผุฏีกโรติฯ

ยชฺเชวนฺติ ยทิ อาภิกฺขญฺญํ ตปฺปโต วุจฺจเตฯ ตสฺสีลฺยมิทํ โหตีติ อิมินา- ‘สีลาภิกฺขญฺญาทิ’’สุตฺเต สีลสทฺเทเนวาภิกฺขญฺญสฺส คหิตตฺตํ ทีเปติฯ อญฺญถาปิ สีลโต อญฺญเมวาภิกฺขญฺญนฺติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยสฺมิํ เทเส’ติอาทิฯ

คมฺมมาเนติ ปตียมาเนฯ ปตีติ จ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตราทีหิฯ อภิมโตติ ปาณินิเยหิ อภิมโตฯ อาวสฺสกคฺคหณาเยว สิทฺโธติ วุตฺตํ กถเมตฺถาวสฺสมฺภาโว ปตียติ จฺจาห- ‘ตญฺจา’ติอาทิฯ

โยควิภาคาติ ‘ณี’ติ โยค วิภาคาฯ สาธุํ กโรติ, พฺรหฺมํ วทติ, อสทฺธํ ภุญฺชติ, ปณฺฑิตมตฺตานํ มญฺญตีติ วิคฺคโหฯ สาธุนฺติ กิริยาวิเสสนํฯ อสฺสทฺธโภชีติ วเตฯ วตญฺจ โภชเน อตฺถิตายํ สทฺธอสฺสทฺธโภชนวิสยายํ ปวตฺติยํ ยทิ ภุญฺชติ อสฺสทฺธเมว ภุญฺชติ น สทฺธนฺติ สตฺเถ วุตฺตนิยโม, อสฺสทฺธํ ภุญฺชติ เอวาติ โนตฺตรปทาวธารณํ… เอวญฺหิ วิญฺญายมาเน ยเทวาสฺสทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทว วตโลโป สิยาติ [อตฺถิตาย (โภชนากงฺขิตตฺตา) ยเถจฺฉํ สามญฺเญน โภชเน ปวตฺติยํ มตฺตายํ อสทฺธโภชนํ สตฺถวิหิตมุปลภมานสฺส สทฺธโต นิวตฺติตฺวา วิเสเส หิ สทฺเธ ปวตฺตินิยโม วตมุจฺจเต, นิยโมจาตฺรทุวิโธ สมฺภวติ-อสทฺธํ ภูญฺชติ เอว, อถทฺธโม ภุญฺชตีติ วา, ตตฺราทิเม นิยเม ยเทวา สทฺธํ น ภุญฺชติ ตเทววต โลโปสิยา (ร-3-228) กาตนฺตปญฺชิกา]ฯ อญฺญถาปิ ปฏิปาทยิตุมาห- ‘ฆณนฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ

54. ถาว

สยเมว อตฺตนาเอวฯ กมฺมกตฺตรีติ อุภยตฺถาปิ กมฺมกตฺตริ ปจฺจโย พหุลาธิการาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ ปน เอโกปิ ปทตฺโถ กมฺมญฺจ โหติ กตฺตาจ การกสตฺติเภทโตฯ ยถา ‘ปียมานํ มธุ มทยตี’ติ เอกสฺสาปิ สตฺติเภทา กมฺมตฺตํ กตฺตุตฺตํ, ตถา ตฺราปีติ วิญฺเญยฺยํฯ โย ปรํ ภญฺชติ ตตฺถปิ สิยา สามญฺญวิธานโตติ อาห- ‘นิปาตนสฺสิ’จฺจาทิฯ โทสนฺธการํ ภินฺทตีติ โทสนฺธการภิทุโรฯ

55. กตฺต

ภูตสทฺเทเนตฺถาธิปฺเปตตฺถมุปทสฺเสตุมาห- ‘ภูตมตีต’มิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทฺยติกฺกนฺตวจโน น สิยาติ อตฺโถฯ

นนุจาตฺเรตเรตรนิสฺสยโทโส ปสชฺชเต, สตี หิ ภูตาธิกาเรตฺโต วิธียเต, สติ จ ตฺเต ภูตสทฺทสฺส นิปฺผตฺตีติ ผุโฏ เยวิตเรตรนิสฺสยโทโสติฯ เนสโทโส, สงฺเกตาติ พฺยตฺโต สทฺทตฺถสมฺพนฺโธ จิรกาลปฺปวตฺโต, นาสฺส กิญฺจิ อสาธุตฺตํ, อติกฺกนฺเต จาสฺส วุตฺติ สทฺทสตฺติสภาวโต เวทิตพฺพาฯ กฺตวนฺตา ทโยปิ จรหิ สทฺทสตฺติสภาวโต ภูเตเอว ภวิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพํฯ ภูตสทฺโท-ยมติกฺกนฺตตฺเถ ปสิทฺโธ กฺตวนฺตาทโยตฺวปฺปสิทฺธา, อโต เตน ปสิทฺธตฺเถนาปฺปสิทฺธานมนฺวาขฺยานํ กรียตีติฯ ภูเตติ จายํ ปกติวิเสสนํ วา สิยา ‘ภูตตฺเถ วตฺตมานา’ติ, ปจฺจยตฺถ วิเสสนํ วา’ภูเต กตฺตรี’ติ, ตตฺร กสฺสิทํ วิเสสนนฺติ อาหภูเตติ ปกติวิเสสน’นฺติฯ กุโตจฺจาห- ‘สมฺพนฺธสฺส เจ’ตฺยาทิฯ อถ ปจฺจยตฺถวิเสสเน โก โทโสจฺจาห- ‘ปจฺจยตฺถวิเสสเน หิ’จฺจาทิฯ ปจฺจยตฺถสฺส กตฺตุโน อนภิกฺกนฺตตฺตา อยนฺติ ปโยโค โนปปชฺชเตติ ภาโวฯ อภิเธยฺเยติ อิมินา ปโยชนาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ

56. กฺโต

กมฺเม คุณีภูตตฺตาติ กมฺเม สติ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตาฯ ‘‘คุณมุขฺเยสุ มุขฺเยเยว การิยสมฺปจฺจโย’’ติ มุขฺเย กมฺเมเยว ปจฺจโย, น ตุ ภาเว ตสฺเสตฺถาปฺปธานตฺตาฯ