7. ปญฺจ

สชาตฺยเปกฺขาย สมุทายวาจิตฺเตปิ กาทโยตี อนุวตฺตนโต วคฺคสทฺเทน กขคฆญาทโยว คยฺหนฺติ, ปญฺจ ปริมาณมสฺส ปญฺจโกวคฺโค, ‘‘ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จา’’ติ (4-41) โก, สุตฺเต อาทิภูโต ปญฺจสทฺโท ปญฺจสงฺขฺยาปริจฺเฉทํ กุรุมาโน มาวสานานํ วคฺคานํ พหุตฺตํ คเมตีติ ‘ปญฺจกา’ติ วุตฺตํ, วคฺคาติ พหุวจนโต ปจฺเจกนฺติ วิญฺญายติ, วชฺเชนฺติ ยการาทโยภิ วคฺคา, ปฐมกฺขรวเสน ปน กวคฺคาทิโวหาโรฯ

8. พินฺทุ

อเนกตฺถตฺตา ธาตูน มุจฺจารณตฺโถเปตฺถ คณฺหาตีติ นิปุพฺพา ตโต กมฺมนฺติ ตฺตปฺปจฺจเย ญฺญิมฺหิ ปาทิสมาเส ทีเฆจ รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘รสฺสา’ติอาทีมาห, ปีฬนตฺถโต นิคฺคหนํ นิคฺคโห, ‘อิ-อชฺเฌน คตีสุ’อิจฺจสฺมา กตฺตริ [กมฺมนิ-อิติ วตฺตพฺพํ, อิตํ อุจฺจาริตนฺติ อตฺโถ] ตฺตปฺปจฺจเย อิตํ, นิคฺคเหน อิตนฺติ อมาทิส มาเส รูปํ ทสฺเสนฺโต ‘กรณํ นิคฺคเหน วา’ติอาทิมาห, ปจฺฉิมปกฺขํ สาเธตุมาห-‘วุตฺตํ หี’ติฯ

9. อิยุ

จตฺถสมาโสติ อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาโสฯ อตฺเตติ มุนิ สทฺทาทิวจนีเย อตฺเถ, นมตีตีมสฺเสตํ กมฺมํ,

ยํ สพฺพวจนํ สพฺพ, ลิงฺคํ สพฺพวิภตฺติกํ;

ตํ สพฺพตฺเถ นมนโต, วิทุํ นามนฺติ ตพฺพิทูฯ

อิธ นามสญฺญายาภาเวปิ อนฺวตฺถพลาเยว นามสญฺญา สิทฺธาติ (อาห) ‘อนฺวตฺถพฺยปเทเสนา’ติ, สฺยาทฺยนฺตปกติรูปนฺติ ปจฺจยา ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, สา เอว รูปนฺติ ปกติรูปํ, สฺยาทฺยนฺตสฺส ปกติ รูปํ มุนิสทฺทาทิ สฺยาทฺยนฺตปกติรูปํ, อตฺถวนฺตมธาตุกมปฺปจฺจยมฺปาฏิปทิกํ, ปทํ ปทํ ปติ ปฏิปเท, ปฏิปทํ นิยุตฺตํ ปาฏิปทิกํฯ วิเสสเนนาติ สุตฺเต ‘นมสฺสนฺเต’ติ วุตฺเตน อิวณฺณุวณฺณานํ วิเสสเนนฯ อาขฺยาตสฺสาติ ปจติอาทิโนฯ อาทิมชฺฌวตฺติโนติ อินฺท อุทกสทฺทาทีนํ อาโท, ปขุมาทีนํ มชฺเฌจ วตฺติโนฯ

ปเทเสสูติ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (2-83) อาทิเกสุ สุตฺตปฺปเทเสสุ, อนิฏฺฐปสงฺค (สงฺกํ) นิวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ, อนิฏฺฐปฺปสงฺโคนาม [นามาติ (โปตฺถเก)] ปจติ-อินฺท (อุทก ปขุม) สทฺทาทีน มนฺต อาทิมชฺฌภูตอิวณฺณาทีนํ ฌลสญฺญา วิธาย ตโต ปราสํ สาทิ วิภตฺตีนํ ‘‘ฌลา สสฺส โน’’ติ (2-81) อาทีหิ ‘โน’ อาเทสาทิมฺหิ กเต ‘ปจติโน, อินฺทโน, อุทกโน, ปขุมโน’ติอาทิ รูปปฺปสงฺโค, นนุจาทิอาทิ โจทนาฯ วตฺตพฺพนฺติ สุตฺเต วตฺตพฺพํฯ พฺยาสนิทฺเทเสนาติ อสมาสนิทฺเทเสนฯ ตทยุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร, ตนฺติ ตํ โจทฺยํ, สติหีติอาทินา อยุตฺตตฺตํ สมตฺเถติ, ทฺวีสุตฺตเรสุ โยเคสูติ อุปริเมสุ ‘‘ปิตฺถิยํ’’ ‘‘ฆา’’ติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุฯ อิตฺถิยนฺติ อิทนฺติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต อิตฺถิยนฺติ อิทํ ปทํฯ วณฺณวิเสสนํ สิยาติ ‘‘ปิตฺถิย’’นฺติ สุตฺเต ‘อิยุวณฺณา’ติ อนุวตฺตนโต ‘อิตฺถิยํ อิวณฺณุวณฺณา’ติ เอวํ อิวณฺณุ วณฺณา ‘‘โฆ’’ติ สุตฺเต ‘อิตฺถิยํ อา’ติเอวํ อวณฺณสฺส จ วิเสสนํ ภเวยฺยฯ วณฺณวิเสสเน วิโรธมาห ‘เอวญฺเจ’จฺจาทิ, นามสฺสนฺเตติ อสมาสนิทฺเทเส ตฺววิโรธมาห- ‘พฺยาเส’จฺจาทิฯ สกฺกานามวิเสสนํ กาตุนฺติ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ อิตฺถิยนฺติอาทินา วกฺขมานกฺกเมนฯ นามสฺส อนฺโต นามนฺโตติ สมาสสฺส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา สมาเส คุณีภูตสฺส นามสฺส อิตฺถิยนฺติ อิทํ วิเสสนํ กาตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย, วจนมนฺตเรนาติ ปาณินิยานมิว ‘‘ยถาสงฺขฺยมนุเทโส สมานํ’’ติ (1-3-10) สุตฺตํ วินา, สมาสงฺขฺย เอเตสนฺติ สมสงฺขฺยกา, อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, เตน–

‘‘อาลาปหาสลีลาหิ, มุนินฺท วิชยา ตว;

โกกิลา กุมุทานี โว, ปเสวนฺเต วนํ ชลํ’’ (260)ฯ

อิจฺจาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

10. ปิตฺถิ

อิตฺถิยํ นามสฺสาติ จ, อนฺเต อิวณฺณุวณฺณาติ จ วุตฺเต เตสมา ธาราเธยฺยสมฺพนฺโธ อาเธยฺยสฺสาธาเร ปวตฺติํ วินา น สมฺภวตีติ อชฺฌาหารวเสน ‘วตฺตมานา’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํฯ อิวณฺณุ วณฺณาติ อเปกฺขิย‘วิเสสียนฺตี’ติ พหุวจนเมตํ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย นามนฺตีมินา สมฺพนฺเธ สติ‘วิเสสียตี’เตกตฺเตน ปริณมติฯ