โลกวิทูติอาทิทสฺสนโต กฺวจิคฺคหเณ ปโยชนํ วตฺตุมาห- ‘กมฺมโต’จฺจาทิฯ นนุ จ กฺวจิคฺคหเณเนว ‘อาทิจฺจํ ปสฺสติ’จฺจาโทปิ (นิวตฺติ) วตฺตุํ สกฺกา กสฺมา ‘พหุลาธิการา’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘เตเน’จฺจาทิฯ เตนาติ เยน กฺวจิคฺคหณํ กุโตจิเยวาติ ทสฺสนตฺถํ กตํ เตนาติ อตฺโถฯ เตนาติ วา กฺวจิคฺคหเณนฯ อถ อาทิจฺจํ ปสฺสติจฺจาโท วิย กมฺมกราทีสุปิ นิวตฺติมทสฺเสตฺวา ‘กฺวจีติ กิํ กมฺมกโร’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิฯ

ตสฺสาติ พหุลวจนสฺส, มหาธิการตฺตาติ มหาวิสยตฺตาฯ กุโตจิเยวาติ กุโตจิ ธาตุโตเยวฯ อเถห กสฺมา น โหติ เทวทตฺโต สยติ ทาตฺเตน ลุนาติ สุนขานํ ททาติ นครา อเปติ ถาลิยํ ปจติ มาตุ สรตี’’ติ, สพฺพเมเวทํ กิริยา (ยา) ภิสมฺพนฺธียตีติ ยทิเปวํ, ตถาปิ กมฺมตฺเตเนว ยํ วตฺตุ มิจฺฉิตํ น การกนฺตรตฺเตน นาปิ สมฺพนฺธภาเวน, ตสฺเสว กมฺมสทฺเทน คหณํ กมฺมวจนสามตฺถิยา, อญฺญถา สฺยาทิโตจฺเจว วเทยฺย กิํ กมฺมาติ วจเนนาติฯ

42. คมา

เวทนฺติ เอตฺถ อตฺถมาห วิตฺตินฺติ, ตุฏฺฐินฺติ อตฺโถฯ

43. สมา

ตญฺเจติ อุปมานสฺส ปรามาโสฯ เภเทน วิวรณนฺติ สมานาทีหีติ อวตฺวา เภเทน วิวรณํฯ ตุลฺยตายุปลพฺภมานสฺส สทิสาทิสทฺทวจนียตฺตา อวยวตฺถานุคเมนาตฺตโน-ภิเธยฺเย สทิสาทิสทฺทานมฺปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

44. ภาว

การกํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ อนตฺถนฺตรํฯ กโรติ กิริยํ นิพฺพตฺเตติ นิมิตฺตภาเวนาติ การกํฯ กตฺตาทีนํ กิริยานิมิตฺตตฺตนฺตุ สยเมว ‘ตตฺถ กตฺตา’ติอาทินา เภเทน ปกาสยิสฺสติฯ กิริยานิมิตฺตํ… นิพฺพตฺตเกสุ กตฺตาทีสุ ฉสุปิ รุฬฺหตฺตา เตเนตฺถ กตฺตาวาตฺตปฺปธาโน, กรณาทโยปฺยปฺปธานา การกพฺยปเทโส ลพฺภนฺเต… อญฺญถา การกสทฺเทน เตสํ คหณํ น สิยาติฯ กิมิทํ การกนฺตฺยาห- ‘สตฺติการก’นฺติฯ เอวํ จรหิ ทพฺพาทีนํ กถํ การกตฺตมิจฺจาห- ‘ตทธิกรณา’ติอาทิฯ ตสฺสา สตฺติยา อาธารา นิสฺสยาติ อตฺโถ, ปุํ นปุํสเก อธิกรณสทฺโทฯ เตสุ ทพฺพา ทีสุ ติฏฺฐตีติ ตตฺรฏฺฐา, สตฺติฯ ตสฺสา ภาโว ตตฺรฏฺฐตา, ตายฯ อถ ทพฺพาทีนํ มุขฺยโต การกตฺเต สติ กิมายาตนฺตฺยาห ‘ยทิ’จฺจาทิฯ

เตสนฺติ กตฺตาทิการกานํฯ อญฺญมญฺญพฺยาวุตฺตรูปตฺตาติ อญฺญมญฺญโต พฺยาวุตฺตํ นิวตฺตํ รูปํ กรณาทิสภาโว เยสํ กตฺตาทิ การกานํ เต ตถา วุตฺตา, เตสํ ภาโว ตตฺตํ ตสฺมาฯ กรณ รูปนฺติ กรณํ รูปํ สภาโว ยสฺส อธิกรณสฺส ตํ ตถา วุตฺตํฯ เอวญฺจสติโก โทโสจฺจาห ‘ตถา เจ’จฺจาทิฯ เกนจิ สุกรตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ ‘ถาลี ปจตี’ติ ภวติฯ ตตฺเรวุกฺกํสวจ นิจฺฉายํ ‘ถาลิยา ปจตี’ติฯ

เอวญฺจกตฺวาติ นิปาตสมุทาโย-ยํ เหตฺวตฺโถฯ ตสฺมาติ อตฺโถฯ กตฺตา นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กตฺตุฏฺฐกิริยานิมิตฺตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํ ‘หสติ นจฺจตี’ติฯ ตทตฺเถติ ตาย กมฺมสมวายินิยา ปจนาทิกิริยาย อตฺเถ อธิสฺสยนาทโย ปวตฺเตนฺโต กิริยาย นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวมุปริปิฯ

โอทนํ ปจติ เทวทตฺโตติ กมฺมฏฺฐกิริยาย นิมิตฺตภูตสฺส กตฺตุโน อุทาหรณํฯ ภาชนสงฺขรณมธิสฺสยนํฯ อาทิสทฺเทน ตณฺฑุลวปนอินฺธนาปหรณาทโย คยฺหนฺติฯ ทฺวิธาปตฺติยนฺติ รุกฺขาทีนํ ทฺวิธา ปวตฺติยํฯ

พฺยาปเนติ สมฺพนฺเธฯ คิรธาตุโต อปฺปจฺจเย- ‘‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ (137) สุตฺเต ‘อวณฺเณติ โยควิภาคโต คกาเร อิการสฺส อตฺตํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อวณฺเณติ โยควิภาคา อตฺตํ อิสฺสา’ติฯ อญฺญถาปิ ปฏิปาเทตุมาห- ‘เอสฺส วา’ติอาทิฯ เอสฺสาติ ‘‘ลหุสฺสุปนฺถสฺสา’’ติ (5-87) กตเอสฺสฯ สกเลนาติ ‘เอโอนม วณฺเณ’’ติ สกเลน สุตฺเตนฯ ปุรีติ นิปาโตฯ