ตํ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาญฺญถาติ อตฺโถฯ ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิฯ

17. กฺโยตา

กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิญฺญาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ

ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ฐียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจฯ อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ

เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมวฯ ปรสมญฺญาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํฯ ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสญฺญิปจฺจยวชฺชิเตสุฯ อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมญฺญาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาหฯ ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเลฯ ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาหฯ เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโยฯ ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโตฯ

นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิฯ อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมิํฯ นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (6-6) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถฯ

สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเตฯ

ปุพฺพปรีภูโต ปธานกิริยาวยวภูโต กิริยารูโป อตฺโถ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส ธาตฺวตฺถสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ สตฺวภูโตติ เอตฺถ ปตียตีติ เสโสฯ พหุวจนมฺปิ โหติ ปากาปาเกติ อธิปฺปาโย, กรียตีติ กมฺมํ, ตญฺจ ยทิปิ นามาทิกมฺมมตฺถิ, ตถาปิ กฺริยตฺถาอิจฺจาธิการโต มานาทีนมญฺญตฺถาลพฺภนโต จ กิริยา สมฺพนฺโธว คยฺหเต, สุ-สวเน สูยมานํฯ

ปาณินิเยเหตฺถ ‘‘ภินฺทติ กุสูลํ’ตฺยาโท ยา เภทนาทิกิริยา กมฺมนิ ทิสฺสเต, สา ยทา สุกรตฺตมตฺเตน สปฺปธานตฺตวจนิจฺฉายํ กตฺตุตฺเตปฺยุปลพฺภติ ‘ภิชฺชเต กุสุโล สยเมเว’จฺจาทินา, ตทาสฺส กตฺตุโน สุตฺตนฺตเรน กมฺมสริกฺขภาโว วิธียเต ‘กมฺมนิสฺสยํ การิยํ ยถา สิยา’ติฯ ตนฺนิสฺสายาห- ‘ยทา กมฺมเมเว’จฺจาทิฯ ยทา กมฺมเมว กตฺตุภาเวน วิวจฺฉียเตติ สมฺพนฺโธฯ กถํ กตฺวา ตถา วิวจฺฉียเตจฺจาห- ‘อตฺตสมเวตาย’อิจฺจาทิฯ อตฺตสทฺเทน กมฺมมตฺร วิวจฺฉิตํ, อตฺตนิ สมเวตา เอกเทสีภูตา อตฺตสมเวตา, ตสฺสา กิริยาย กมฺมฏฺฐกิริยายาติ วุตฺตํ โหติฯ

สุเภทตฺตาทิเนติ เหตุมฺหิ กรเณ วา ตติยาฯ อตฺถโตติ ‘กมฺเมเยว กฺโย’ติ (น สกฺขิ) [ตสฺมา] วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตถาหิ ‘ภิชฺชเตติ สวนา กมฺมตาวคมฺยเต’ติ อิมินา อตฺถโต กมฺเมเยวกฺโยติปฏิปาทิตเมวฯ วุตฺตเมว ผุฏีกรมาห- ‘ภิชฺชเต อิจฺจสฺมิํ ปเท’อิจฺจาทิฯ อญฺญถาติ ยทิ กมฺเมเยว เตปจฺจโย น สิยาฯ อโตติ ภิชฺชเต อิจฺจสฺมาฯ อุปสํหรมาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ กิํ วจเนนาติ ปาณินียานมิว กิํ สุตฺตตฺตเรนาติ อตฺโถฯ

วจนาภาเวปิ กมฺมกตฺตริ ปทสงฺขารกฺกโมปทสฺสนมุเขน วุตฺติ คนฺถํ วิวริตุมาห- ‘วากฺยโต’อิจฺจาทิฯ วากฺยโต อุทฺธริตฺวา ปเทสงฺขริยมาเนติ ‘ภิชฺชเต กุสูโล สยเมเว’ติ วากฺยโต วิสุํ กตฺวา ภิชฺชเต’ติ ปเท สงฺขริยมาเน นิปฺผาทียมาเนติ อตฺโถฯ ตเทวาติ ปทตฺถสามญฺญเมวฯ ตนฺนิปฺผาทเนติ ตสฺส สงฺขริมานสฺส ปทสฺส สงฺขรเณฯ สยนฺตีมสฺสาตฺร อตฺตนาติ อตฺโถฯ

น เกวล มเนเนตเทว วุตฺตํ- ‘กมฺเมเยว ปจฺจโย’ติ, กิญฺจรหิ อญฺญมฺปตฺถีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อเนน เจ’จฺจาทิฯ โจ วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเยฯ อเนนภิชฺชเตติ สวนาอิจฺจาทินา อิทญฺจาหาติ อตฺโถฯ กินฺตทิจฺจาห ‘กมฺม กตฺตุโน’จฺจาทิ, น ปทมุทาหรณนฺติ กมฺมกตฺตุโน วากฺยเมโวทาหรณํ… วากฺเยเนว ตสฺส ปตีติยา มญฺญเตฯ ปทเมโวทาหรณํ กสฺมา น สิยาติ อาห- ‘ปเทหิ’จฺจาทิฯ ทุติยมุทาหรณํ ทสฺเสตุมาห- ‘กตฺตุนิสฺสโย ปิ’จฺจาทิฯ

อสฺมิํ ปกฺเขติ อสฺมิํ กตฺตุตฺเตน วิวจฺฉิเต ปกฺเขฯ ตพฺพิสยตฺตนฺติ กมฺมวาจีสยํ สทฺทวิสยตฺตํฯ ภาวกมฺเมสูตีมสฺส กตฺตริจฺจสฺส จ ปจฺจยวิเสสนตฺเถ สติ สามตฺถิยลทฺธมฺปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสู’ติอาทิฯ อิมินา อเนน จ วิเสสิสตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ กินฺตํ วิเสสิตนฺติ อาห- ‘มานนฺต ตฺยาทีสู’ติฯ กินฺตมฺปโยชนนฺติ ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห- ‘ตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ ยทิ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ เตน เตน [ธาเนน] สุตฺเตน มานาทโย น สิยุํ, กถนฺตํ วิเสสิเตสุ มานาทีสุ ปเรสุ กฺยาทโย สิยุนฺตีมินา สามตฺถิเยน ( ) [(สติ)] ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ ( ) [(ติ)] จ ‘‘วตฺตมาเนติ อนฺติ’’จฺจาทิปฺปภุติเกหิ (6-1) สุตฺเตหิ ยถาลาภํ ภาวาทีสุ ปจฺจยา โหนฺตีติ วิญฺญายตีติ ภาโวฯ

นตทตฺถํ วจนมารทฺธนฺติ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ มานนฺตตฺยาทิวิธานตฺถํ ปาณินิเยหิ วิย สุตฺตนฺตรํ นารทฺธนฺติ อตฺโถฯ อถ ภาวกมฺเมสุ กตฺตริ จ มานาทิวิธานตฺถํ วจนํ นารทฺธํ ธาตุนิยมนํ [ธาตุนิยมตฺถํ] ตฺวสฺส วตฺตพฺพนฺติ ตญฺจ สามตฺถิยาว (ลพฺภเตติ) ทสฺเสตุมาห- ‘กิริยตฺถนิยโมปิ’จฺจาทิฯ อกมฺมกา ธาตุโต ภาเว กตฺตริ จ สกมฺมกา กมฺเม กตฺตริ เจติ กิริยตฺถนิยโม ยถาวุตฺเตน สามตฺถิยา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธฯ อกมฺมกานํ กมฺมวิรหา, สกมฺมกานญฺจ สโตปิ ภาวสฺสาปฺปธานตฺตา อกมฺมกา กตฺตริ ภาเว จ ภวนฺติ น กมฺเม, สกมฺมกา กมฺมสพฺภาวา กตฺตริ กมฺเม จ ภวนฺติ น ภาเวตีทํ สามตฺถิยํฯ

กมฺมมเปกฺขเตติ ปจาทิโต กตฺตริ ปฐมปุริเสกวจเน กเต ปจติจฺจาทีสุ ปจาทิโน ปจนาทิกิริยา โอทนาทิกํ กมฺมมเปกฺขเตฯ กตฺตุตฺตมเปกฺขเตติ ภวติจฺจาทีสุ ภูอาทีนํ ภวนาทิกิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเตฯ

20. ณิณา

ยทตฺถนฺติ ยํปโยชนํฯ

23. ชฺยา

ชินนฺโตติ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโสฯ สพฺพตฺเถว ยตฺถ กตฺตริ ปจฺจโย ตตฺถ วิกรณาปิ กตฺตริเยว, ยตฺถ ภาวกมฺเมสุ ตตฺถ วิกรณาปิ ภาวกมฺเมสุเยว,… เอกาย ปกติยา การกเภเท(น) ปจฺจยสฺสาสมฺภวโตฯ ตสฺมา สหาภิธานานํ มานาทิวิกรณานํ กถนฺนาม สหาสมฺภวํ คจฺเฉยฺยุนฺติ วิธียนฺเตฯ

27. ภาว

วิวจฺฉาเภเทนาติ สกมฺมกากมฺมกวจนิจฺฉาเภเทนฯ อุภยตฺถาติ ภาวกมฺเมสุฯ กรียตีติ กตฺตพฺโพ กรณีโยฯ ‘‘อปวาท วิสเย อุสฺสคฺโค นาภินิวิสตี’’ติ เอโส อุสฺสคฺคธมฺโมฯ ตพฺพาทีนนฺตุ เกสญฺจุสฺสคฺคานมฺปิ อปวาทวิสเย ปวตฺติ โหติ พหุลาธิการาฯ ยถา ‘‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’’ติ อุสฺสคฺโค, ‘‘วทาทีหิโย’’ติ (5-30) อปวาโท ตํวิสเยปิ ตพฺพานียา โหนฺติ ‘คนฺตพฺโพ คมนีโย’ติ เวทิตพฺโพติฯ

28. ธฺยณ

การิยํ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺสา’’ติ (5-170) ญิฯ

30. วทา

อนฺนโตตีมินา ‘โภคฺคมญฺญ’นฺเตตฺถ อญฺญํ นาม อนฺนวตา อญฺญนฺติ อตฺถมาหฯ