16. ปโย

ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิฯ นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิฯ ปาสาณมฺพเลนุฏฺฐาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิฯ ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํฯ คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํฯ ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติฯ ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยญฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติฯ การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺฐุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติฯ

ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วาฯ ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (2-4) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโฐติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติฯ

ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามญฺญวาจี, ยถา ‘กญฺญา มตฺตํ วารยตี’ติฯ กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามญฺเญน คหเณ สตีติ อตฺโถฯ พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโฐ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํฯ โกปนายํวิสิฏฺโฐ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิฯ อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโสฯ ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํฯ เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโขฯ

ตํ วิสุํ จุราทีหิ ณิวิธานเมว วกฺขมานปฺปกาเรน สผลํ สิยา นาญฺญถาติ อตฺโถฯ ตเมว ปการํ ทสฺเสติ‘ยทิมินา’จฺจาทิฯ

17. กฺโยตา

กตฺตริ วิหิเตสุปิ มานนฺตตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กฺโย ภวตีติ วิญฺญาเยยฺยาติ ‘ภาวกมฺเมสู’ติ น กฺยสฺส วิเสสนนฺติ อาห- ‘มานนฺตตฺยาทีน’มิจฺจาทิฯ

ยทิ หิ กตฺตริ วิหิเตสุ สิยา, ตถา สติ เตสมุภินฺนํ ปธานตฺเตนาภิธียมานานมญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตา อสมฺพนฺโธ สิยา, น เจ วมฺภูตานมภิธานมตฺถิ, น หิ ‘ฐียเต’จฺจสฺมา ภาโว กตฺตา จ ปตียเต, นาปิ ‘คมฺยเต’จฺจสฺมา กมฺมํ กตฺตาจฯ อปิ ตุ ภาวกมฺมาเนว คมฺยนฺเต, เตนาห- ‘ตสฺมา’อิจฺจาทิฯ

เตสเมวาติ มานนฺตตฺยาทีนเมวฯ ปรสมญฺญาภิ ปเรสํ กจฺจายนา นํ ปโรกฺขาอิจฺเจว นามํฯ ตพฺพชฺชิเตสูติ ปโรกฺขาสญฺญิปจฺจยวชฺชิเตสุฯ อปโรกฺเขสูติ เอตฺถ ปรสมญฺญาวเสน ปโรกฺขาอิจฺจเนน สห สมาสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญถาปิ ปฏิปาเทตุํ ‘อถวา’ติอาทิมาหฯ ปโรกฺเขติ อินฺทฺริยาวิสเย กาเลฯ ปโรกฺเขวิหิตา ปจฺจยาติ อิมินา อุปจาเรน ตทฺธิตปฺปจฺจยวเสน วา ปโรกฺขาติ สทฺทนิปฺผตฺติมาหฯ เต ปน‘อ อุ’ อิจฺจาทโยฯ ตโตติ ปโรกฺขปฺปจฺจยโตฯ

นนุ ปุพฺพปกฺเข ‘อปโรกฺเขสู’ติ เอตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถ วจนํ ยุชฺชติ, ทุติยปกฺเข ปน ‘ปโรกฺขวชฺชิเตสู’ติ, ตถา สติ กถเมตฺถ ‘ปโรกฺขาวชฺชิเตสู’ติ อตฺถวจนํ ยุชฺชตีติ อาห- ‘เตปนา’ติอาทิฯ อิธาติ อปโรกฺเขสูติ อิมสฺมิํฯ นนุ จ ‘‘ปโรกฺเข อ อุ’’อิจฺจาทิสุตฺเต (6-6) ‘ปโรกฺเข’ติ ปกติวิเสสนนฺติ ปจฺจยานํ ปโรกฺเข วิหิตตา กถนฺติ มนสิ นิธายาห ‘ปโรกฺเข’อิจฺจาทิฯ ภวนํ ภาโว กิริยาธาตฺวตฺโถฯ

สาธียมานาวตฺโถติ อิมินา สิทฺธาวตฺถา นิรสฺสเตฯ