เมนู

12. ธาตฺวา

อปรินิปฺผนฺโนติ อนิปฺผนฺโน อสิทฺธาวตฺโถติ อตฺโถฯ การกสาธิโยติ ยถาลาภํ การเกหิ สาธิโยฯ อสตฺวภูโตติ อทพฺพภูโตฯ อยนฺตุ กิริยารูโป ปทตฺโถ ปจตฺยาทีนํ วิกฺเลทนาทิปธานกิริยารูโป จ ตทวยวรูปา ปุพฺพปรีภูตอุทฺธนาโร ปนาทิกาทโย ตาทตฺถิยา จ ปจตฺยาทิวจนียาฯ ตสฺมา ยถา วุตฺตลกฺขเณ ธาตฺวตฺเถ ธาตุโต วิธียมาโน ตฺยาทิปฺปจฺจโย ตถาภูตเมว วทตีติ เภทาภาวา อเภทสงฺขฺยาเยกวจเนโนจฺจเต, ‘น พหุวจเนน, เตเนตฺถ ‘ฐียเต เทวทตฺเตน, ฐียเต เทวทตฺเตหี’ติ ภวติฯ น ยโตกุโตจีติอาทินา ยโต ยตฺถ น ทิสฺสติ, ตโต ตตฺถ น โหตีติ ทีเปติฯ ยโต ยตฺถ วิธิ, ส ตสฺส สมฺพนฺธี ภวตีติ นาเมหิ วจนียตฺถโต-ตฺถนฺตรภูโต โยยํ ธาตฺวตฺโถ กมาทีนมตฺถภูโต, โส สกตฺโถติ สกตฺเถเยวายมิปฺปจฺจโย จุราทิณิวิยาติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺสจาติ เอการสฺส จฯ อถ อติหตฺถยติจฺจาโท ปาทิวิสิฏฺเฐ เอว ธาตฺวตฺเถ อิปฺปจฺจยสฺส วิธานา ตทตฺถวิหิเตเนว อิปฺปจฺจเยน ปาทิวิสิฏฺโฐ ธาตฺวตฺโถ วุตฺโต, เตน กิมตฺโถ อิปฺปจฺจยนฺตสฺส ปาทิโยโคจฺจาสงฺกิย ปโยชนมาขฺยาตุมาห- ‘อติหตฺถยติ’จฺจาทิฯ น สามตฺถิยนฺติ สมตฺถตา นตฺถีติ อตฺโถฯ

13. สจฺจา

อตฺถมาจิกฺขติ, เวทมาจิกฺขตีติ วิคฺคโหฯ สุขาเปติจฺจาโท สุขํ เวทยติจฺจาทินา วิคฺคโหฯ วาปาฐาติ วิกปฺเปน ปาฐโตฯ

15. จุรา

อสติ สุตฺเต สกตฺเถติ กถํ ลพฺภตีติ อาห- ‘อตฺถานติ เทสา’ติฯ อตฺถา-นติเทสาติ อตฺถวิเสสสฺส กสฺสจิ สุตฺเต อนิทฺเทสาติ อตฺโถฯ อตฺถวิเสสสฺสา-นติเทสมตฺเตน สกตฺโถเยว ณินา วาจฺโจติ กถํ วิญฺญายเตจฺจาห- ‘สกตฺถสฺส จ สุตตฺตา’ติฯ จุร=เถยฺเย อิจฺจาทีสุ เถยฺยาทิกสฺส สกตฺถสฺส สุตตฺตาติ อตฺโถฯ โยควิภาคโตติ ‘ณี’ติโยควิภาคโต, รชฺชํ กาเรตีติ เอตฺถ สามฺยมจฺจาทิกํ สตฺตงฺคํ รชฺชํ ปวตฺเตตีติ วา อตฺโถ, ปโยชกพฺยาปาเร ณิฯ

16. ปโย

ปโยชโก โจทโก พฺยาปารโกติ อตฺโถ นนุ จ วุตฺติยํ ‘กตฺตารํ ปโยชยตี’ติ วุตฺตํ กถํ ปยุชฺชมานสฺส กตฺตุตฺตํติ อาห- ‘ปยุชฺชมาโน’จฺจาทิฯ นาวสฺสํ กิริยาปวตฺตกตฺเตเนว โยคฺคตามตฺเตนปิ กตฺตุตฺตํ สิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘กิริยาย โยคฺโค’ติอาทิฯ ปาสาณมฺพเลนุฏฺฐาเปติ’จฺจาทีสุ หิ โยคฺยตายปิ กตฺตุตฺตาวสาโยสิยา, โกปนายํ ปโยชกพฺยปาโรติ อาห- ‘เปสเน’จฺจาทิฯ ทาสาทิโน หีนสฺส กตฺถจิ อตฺเถ นิโยชนํ เปสนํฯ คุรุอาทิโน สกฺการปุพฺพํ พฺยาปารณมชฺเฌสนํฯ ตํ เปสนชฺเฌสนาทิกํ ลกฺขณํ สภาโว ยสฺส โส ตถา วุตฺโตฯ

อาทิสทฺเทน อานุกูลฺยภาคิโน พฺยาปารสฺส คหณํ, ตถา จ ‘ภิกฺขา วาสยติ การีโส-ชฺฌาเปสี’ติ สิชฺฌติฯ ภิกฺขา หิ ปจุรพฺยญฺชนวตี ลพฺภมานา วาสานุกูลํ ติตฺติวิเสสมุปชนยติฯ การีโสปิ นิวาเต ปเทเส สุฏฺฐุ ปชฺชลิโตชฺฌยนวิโรธิ สีตกตมุปทฺทวมปนยนฺโต-ชฺฌยนานุกูลสามตฺถิยมาทธาติ ตโต เตสมฺปิ ยุตฺตมฺปโยชกตฺตนฺติฯ

ปโยชกพฺยาปาเรตีทํ ปจฺจยวิเสสนํ วา สิยา ปกติวิเสสนํ วาฯ ตตฺถ ยทิ ปกติวิเสสนํ สิยา, ตทา ปโยชกพฺยาปาเร วตฺตมานา ณีณาปี วิธียนฺตีติ (คมนํ) ปติ โย นิโยโค ตทตฺโถ คมิ, น คตฺยตฺโถ, ตสฺส จายํ ปโยชฺโชติ ‘คมยติ มาณวกํ คาม’นฺติ คตฺยตฺถสฺส ปโยชฺเช ‘‘คติโพธาหาเร’’จฺจาทินา (2-4) วิหิตา ทุติยา น ปปฺโปติ, ตโต ปกตฺยตฺถวิเสสนปกฺโข ทุฏฺโฐติ ปจฺจยวิเสสนปกฺขํ ทสฺเสตุมาห- ‘ปจฺจยวิเสสนํ เวทํ น ปกติวิเสสน’นฺติฯ

ปโยชกมตฺตคฺคหเณติ มตฺตสทฺโท สามญฺญวาจี, ยถา ‘กญฺญา มตฺตํ วารยตี’ติฯ กตฺตารํ โย ปยุชฺชติ โย จ กรณาทีนํ ปโยชโก เตสํ สามญฺเญน คหเณ สตีติ อตฺโถฯ พฺยาปาเรตฺเววาติ ปโยชกคฺคหณมนฺตเรน พฺยาปาเรอิจฺเจว วจนํ กตฺตพฺพํ สิยาติ ภาโว, ตนฺติ ปโยชกคฺคหณํ, วิสิฏฺโฐ วิสโย ยสฺส ปโยชกคฺคหณสฺสตํตถาวุตฺตํฯ โกปนายํวิสิฏฺโฐ วิสโยจฺจาห- ‘โย โลเก’อิจฺจาทิฯ อิโตวาติ วกฺขมานสฺส เหตุโน ปรามาโสฯ ตนฺติ จุราทีหิ ณิวิธานํฯ เอวํสทฺโท วกฺขมานาเปกฺโขฯ