เทวทตฺตสฺส ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถฯ ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิฯ อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมิํ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิฯ

ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺสฯ นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธฯ การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิฯ อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อญฺญวาจีสทฺทโยคํฯ สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํฯ อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติฯ

นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิฯ วตฺตุํ อิฏฺฐา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามญฺญสฺส ตํ ตถาวุตฺตํฯ วตฺตุมิฏฺเฐก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติฯ กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติฯ น ภตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิฯ มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิฯ

6. อุปมา

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถฯ กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถฯ สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยวฯ ตสฺส ภาโว สาธมฺยํฯ สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิฯ สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิฯ ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํฯ

ปุตฺตมิวาจรตีติ เอตฺถ ‘อาวสถมาวสติ’จฺจาโท วิย อาธารตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตา ปุตฺเต วิย มาณวเก มธุรนฺนปานทานาทิกมาจรณํ กโรติจฺเจวมตฺถสมฺภเวน ทฺวินฺนมฺปิ อุปมาโนปเมยฺยภาโวตฺยวคมยิตุมาห- ‘ปุตฺเต’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺเธน สาธนภาเวนุปมานภูเต ปุตฺเต อาจรณมฺปิ ปสิทฺธนฺติ อาห- ‘ตมฺปสิทฺธ’นฺติฯ ตทาจรเณน เตน อาจรเณน ปุตฺตมาณวกวิสยมาจรณํ วา ปุตฺตมาณวก สทฺเทนุปจารโต คเหตฺวา วิสยีวเสน วิสยภาวโวหาโรติปิ ยุชฺชติฯ วากฺยตฺโถ ปเนตสฺมิํ ปกฺเข ‘ปุตฺตมิว ปุตฺตวิสย มาณวกมิว อาจรติ มาณวกวิสยมาจรณํ กโรตี’ติ, วุตฺติยนฺตุ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ

นนุ จ ยชฺชตฺโรปมาโนปเมยฺยภาโว วุตฺติยํ อีเยเนว โชติโตติ อิวสทฺโท นิวตฺตเต, ตโทปมาโนปเมยฺยภาโว ปุตฺต สทฺเทว วตฺตเต, ตํ กถมุปเมยฺยวจนสฺส มาณวกสทฺทสฺส วุตฺตตฺถสฺส ปโยโค ยุตฺโตจฺจาสงฺกิยาห- ‘อุปมานวจนโต’จฺจาทิฯ

ตพฺพิสิฏฺฐาจรเณติ เตโนปมาเนน วิสิฏฺเฐ อาจรเณฯ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘อุปมาน วิสิฏฺฐาจรเณ อุปมานวจนโต อียสฺส วิธาเน โนปเมยฺยวจนมนฺตเรโนปมานวจนสฺส ปวตฺตีติ อุปมาโนปเมยฺยภาวสฺสานิวตฺตี’’ติฯ อญฺญถาติ ยทฺยุปมาโนปเมยฺยภาวสฺส อีเยเนว โชติตตฺตา ตทนฺตสฺสุปเมยฺเย วุตฺติ สิยาตฺยตฺโถฯ ปพฺพตายตีติ ‘‘กตฺตุตาโย’’ติ (5-8) อาโยฯ อุปเมยฺยสฺสานิวตฺตตฺตา อุปเมยฺย กตฺตุสามญฺเญ ติปฺปจฺจโยฯ

7. อาธา

ยถานนฺตรสุตฺเต อุปมาเน อุปเมยฺยสฺส มาณวกสฺส ปโยโค อุปปนฺโน, ตถาตฺราปิ ‘ปาสาเท กุฏิย’นฺติ โจปเมยฺยสฺสปโยโคติ อติทิสนฺโต อาห- ‘เหฏฺฐาวิเย’จฺจาทิฯ อุปมาเน อุปเมยฺยสฺสานนฺโตภาวาติ อตฺโถฯ นนุ กิมตฺถมิทมุจฺจเต ยวตาโย ปาสาเท อิวาจรติ โส ปาสาทมิวาจรตีติปิ วตฺตุํ สกฺกาติ นาตฺถเภโท-ญฺญตฺร วจนิจฺฉาเภทาติ ปุพฺเพเนเวตฺถาปิ อีโย สิทฺโธ, ตโต นาตฺโถ-เนน วจเนเน จฺจาสงฺกิยาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ

8. กตฺตุ

เอตฺถ กตฺตุโตอิติ วจนา กมฺมาติ นิวตฺตเต, อายคฺคหณา อีโยฯ กทา ปน กตฺตุวิเสโส-วสียติจฺจาห-‘ยตฺถฺยาทิสทฺทสมานาธิกรณตฺเต’ติอาทิฯ ปพฺพตายติ หตฺถิจฺเจวมาทินา หตฺถฺยาทิ สทฺเทน สมานาธิกรณตฺเต สตีติ อตฺโถฯ

9. ฌตฺเถ

โกยํ จฺยตฺโถจฺจาสงฺกิย ‘‘อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี’’ติ (4-119) จีสฺส อภูตตพฺภาเว กราทิโยเคสติ วิธานา ‘อภูตตพฺภาโว กราทิวิสิฏฺโฐ’ติ อาหฯ อภูต ตพฺภาวสฺส กราทิวิสิฏฺฐตฺตา กโรตฺยตฺถนิวตฺติยาวสฺสํ ปาณินิยา วิย ภุวิคฺคหณํ กตฺตพฺพมญฺญถา กโรตฺยตฺเถปิ สิยาตฺยาสงฺกิย นิวตฺติเหตุมาห- ‘เตเนวา’ติอาทิฯ เยเนว กโรตฺยาทิวิสิฏฺโฐ อภูตตพฺภาโวจฺยตฺโถ เตเนว เหตุนาติ อตฺโถฯ ภวตฺยตฺเถ-เนน การเณน ลทฺเธ กโรตฺยตฺโถปฺยนิฏฺโฐ ลพฺภติจฺจาสงฺกิย ตนฺนิวตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘กโรตฺยตฺเถ’จฺจาทิฯ อธวลํ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติจฺเจว จีปฺปจฺจเย กตฺตพฺเพ กมฺเมเนว กโรติสฺสาภิสมฺพนฺธสฺส ทิฏฺฐตฺตาติ อตฺโถฯ การณนฺตรมาห- ‘อิห เจ’จฺจาทิฯ อิติสทฺโท เหตุมฺหิ ยสฺมา อิห กตฺตุโตติ วตฺตเต ตโตเจติ อตฺโถฯ

อสตฺยตฺถสฺส ปน ภวตฺยตฺเถเยวานฺโตภาวา น ตนฺนิวตฺติ ปฏิปาทิตาฯ ตปฺปกรเณติ ธาตุปฺปจฺจยปฺปกรเณฯ ทฺวิพฺพจนนฺติ ปฏอิจฺจสฺส ทฺวิพฺพจนํ ตโต ‘‘ทิสฺสนฺตญฺเญปิ ปจฺจยา’’ติ (4-120) ราปฺปจฺจโยฯ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (4-132) อนฺตสราทิสฺส โลโปฯ จฺยนฺตา ปจฺจยาภาวตฺถํ- ‘อจีโต’ติ ปจฺจยวิธานสุตฺเต ปฏิเสโธ น กโต, เตนาห-‘อจีโตติ ปฏิเสธาภาวา’ติฯ จีติ ภุโสอิติ