5. อีโย

กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํฯ ตญฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปญฺจธา ภวติฯ ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ เอวํ กมฺมสฺส ปญฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ อยญฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเตฯ

ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภฯ ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอวฯ อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิญฺญายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิฯ อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธฯ กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติฯ อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโวฯ

อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยาฯ เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิฯ น อิฏฺโฐติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโตฯ เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติฯ ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิฯ

อนิฏฺฐปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติฯ อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิฯ กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิฯ อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถฯ กฺวปเนวํ ทิฏฺฐนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิฯ ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (4-27) ณิเก อาปูปิโกฯ นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺฐนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิฯ การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิฯ

เทวทตฺตสฺส ธุรุโน กุลนฺติ สามฺยนฺตรพฺยวจฺเฉทาย เทวทตฺตสทฺทสฺโส ปาทานโต คุรุกุลนฺติ วุตฺติปเทน เทวทตฺตตฺถสฺสานฺโต ภาโวติ อตฺโถฯ ตเมตฺโถปิ สมานนฺตูปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ตเถหาปิ’จฺจาทิฯ อถาตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีตฺเยตสฺมิํ วากฺเย ปทสฺสานฺวาขฺยานโต อตฺตสทฺทสฺสาปฺผโยโค กินฺน สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘นจาปิ’จฺจาทิฯ

ปทสฺสาติ ปุตฺตียาทิโน ปทสฺสฯ นจาปิ อปฺปโยโคติ สมฺพนฺโธฯ การณมาห- ‘อียนฺตสฺสา’ติอาทิฯ อียนฺโต ปุตฺตียาทิ, นิโยคโต น ปปฺโปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตพฺพาจีสทฺทปฺปโยคนฺติ อญฺญวาจีสทฺทโยคํฯ สุตคฺคหณนฺติ อสุตตฺตาติ วุตฺตสุตคฺคหณํฯ อตฺถปฺปกรณาทฺยุปลกฺขณนฺตฺยเนน อตฺถโต ปกรณาทิโตปิ ปุตฺตสฺสตฺต นิยตา คมฺยเต, สุตสทฺทสฺส ตุ คหณมุปลกฺขณตฺถนฺติ วทติฯ

นนุ จ สุตฺเต กมฺมาติ วุตฺตตฺตา กมฺมสมุทายโตปีโย สิยา ตฺยาสงฺกิเยว (มภา)วํ สาธยมาห- ‘กมฺมา’ติอาทิฯ วตฺตุํ อิฏฺฐา เอกสขฺยา ยสฺส กมฺมสามญฺญสฺส ตํ ตถาวุตฺตํฯ วตฺตุมิฏฺเฐก สงฺขฺยสฺส คหณมาห- ‘กมฺมสมุทายโต’ติฯ กิมฺปนาวยวโต น สิยา’ มหนฺตมฺปุตฺตมิจฺฉตี’จฺจตฺร ปุตฺตมิจฺจโตจฺจาสงฺกิยาห ‘อวยวโตปิ สาเปกฺขตฺตาเยวา’ติฯ น ภตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวญฺจรหิ อิทมฺปิ น สิชฺฌตีติ โจเทนฺโต อาห ‘จรหิ’จฺจาทิฯ มหา จายํ ปุตฺโตเจติ มหาปุตฺตมิจฺฉตีติ ยเทวํ กรียติ ตทายมฺปโยโคติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘ภวิตพฺพเมเว’จฺจาทิฯ

6. อุปมา

อุปมียเต ปริจฺฉิชฺชติ สาธียตีตฺยตฺโถฯ กีทิสนฺตมุปมานมิจฺจาห- ‘ปสิทฺธสาธมฺยา’อิจฺจาทิฯ ปสิทฺโธ ควาทิ, ตสฺส สาธมฺยา สมาน รูปตาย ยมฺปสิทฺธสฺส ควยาทิโน สาธิยสฺส สาธนํ ตมุปมานนฺตฺยตฺโถฯ สมาโน ธมฺโม-สฺเสติ สธมฺโม, ควาทิเยวฯ ตสฺส ภาโว สาธมฺยํฯ สาธฺยเต อุปมียเต-เนเนติ สาธนมุปมานํ ควาทิฯ สาธุเต อุปมียเตติ สาธิโย, ควยาทิฯ ตสฺส สาธนํ สาธิยสาธนํฯ