4. ตุํสฺมา

ตุํสฺมาตีห ปจฺจยคฺคหณมาจิกฺขติ ‘ตุํตาเย’จฺจาทินาฯ ตโต เจติ ยโต ตุํสฺมาติ ปจฺจยสฺเสว คหณํ ยโต จ วิเสสน นิทฺเทโส, ตโตติ อตฺโถฯ ปจฺจยคฺคหเณ ตทาทิคฺคหณํ วิญฺญายเต… ‘‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’’นฺติ ญายโตฯ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา ตทนฺตคฺคหณํ… ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺสา’’ติ (1-13) วจนาภิ มนสิ นิธายาห- ‘ยโต กิริยตฺถา’อิจฺจาทิฯ โส กิริยตฺโถ อาทิ ยสฺส สมุทายสฺส โส ตทาทิ โส ปจฺจโยนฺเต ตสฺส (โส ตทนฺโต)ฯ ตทาทิตทนฺตสมุทายวิเสสสฺส คหณํ, (นตุ) ตทนฺตมตฺตสฺเส ตฺยตฺโถ ฯ นนุ จ ตุํสฺมาอิติ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเต ภวตุ ‘‘วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺเส’’ติ ตทนฺตคฺคหณํ ปจฺจยคฺคหเณ ตุ กถํ ตทาทิโน คหณํ วจนาภาวโตจฺจาห- ‘ตทวินาภาวิตฺตา’ติฯ ยโต วิหิโต เตน วินา น ภวติ สีเลเนติ ตทวินาภาวี ตสฺส ภาโว ตสฺมาฯ อิมาย ยุตฺติยา วิญฺญายเต-ตฺโถ, ยมาขฺยายเต ‘ปจฺจยคฺคหเณ ยสฺมา โส วิหิโต ตทาทิโน คหณ’นฺติฯ ภวตฺเววํ ตทาทิโน ตทนฺตสฺส จ คหณํ, ตโต กิปฺผลํตฺยาห- ‘เตเน’จฺจาทิฯ

สปาทิโตติ ปาทิสหิตโตฯ ข ฉ สุปฺปตฺตาภาวาติ ข ฉ สานํ อุปฺปตฺติยา อภาวาฯ วุตฺตปฺปการสฺเสว ตุํปฺปจฺจยนฺตสฺส ปกติภาเวน คหณา สปาทิโต ข ฉ สานมนุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปุพฺพา ‘ชิ-ชเย’อิจฺจสฺมา ตุํปจฺจยนฺตา ‘วิเชตุมิจฺฉตี’ติ อตฺเถ ‘‘ตุํสฺมา’’อิจฺจาทินา(โส), ตุํสฺสจ โลโป, เนมิตฺติเก เอกาเร นิวตฺเต ‘ชิส ชิส อิติ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยญฺชนโลโป ‘‘ชิหรานํ คี’’ติ (5-102) คีฯ ชิคีสปฺปกติโต ‘‘ภูเต อีอูํ’’อิจฺจาทินา (6-4) อีฯ ตสฺมิํ อญฯ ‘‘อา อี อู มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วา’’ติ (6-33) อีสฺส รสฺเส พฺยชิคีสิฯ ยทิ ตุ สปาทิโต สสฺส อุปฺปตฺติ สิยา, ตทา พฺยชิคีสีติ เอตฺถ ทฺวิพฺพจนํ กรียมานํ สปฺปจฺจยนฺตสฺส ปฐมสฺเสกสฺสรสฺส ทฺวิพฺพจนํ ภวตีติ ‘‘ข ฉ สาน’’มิจฺจาทินา (5-69) วิชิย อิติ สมุทาเย อาทิภูตสฺส วิสทฺทสฺส สิยา อีมฺหิ จ วิหิเต สปาทิโน ปกติภาโวติ วิสทฺท ปุพฺเพ อญาคโม สิยา, ตโต จ อวิวิชิสีติ อนิฏฺฐมฺปสชฺเชยฺยฯ

ตุํสฺมา อิจฺฉายนฺติ จ ปกติปฺปจฺจยตฺถานมุปทิฏฺฐตฺตา เตน สภาว ลิงฺเคน ข ฉ สปฺปจฺจยา ตทนฺโต จ อนุมิโต น ปน ตุํ, ตุมิห สุโตติ อาห- ‘น ตทนฺโต, นาปิ ฉ ฉสา’ติฯ ชิฆจฺฉาอิจฺจตฺร ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ฆสฺส ‘‘จตุตฺถ ทุติยานํ ตติยปฐมา’’ติ (5-78) โคฯ ตสฺส ‘‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’’ติ (5-79) โชฯ ปาณินินาปีห สปฺปจฺจย วิธายเก สุตฺเต วากฺยมฺปิ ยถา สิยาติ วาวจนํ กตํ, ตทยุตฺตนฺติ นิรากตฺตุมาห- ‘วากฺยมฺปิ’จฺจาทิฯ

ปกตฺยาทิตฺยตฺร อาทิ สทฺเทน อตฺถวิเสโส คเหตพฺโพ, ปกติ วิเสโส ตุมนฺโต, อิจฺฉตฺโถ-ตฺถวิเสโส ฯ อิทํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’’อิติ อิทํ ลกฺขณํฯ นิโยคโตติ นิยเมนฯ อาสงฺกายมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (3-1-7) วากฺยกาเรน วุตฺตํ นิรากตฺตุมาห- ‘อาสงฺกาย’มิจฺจาทิฯ

อเจตนตฺตา กูลสฺส อิจฺฉายาสมฺภโวติ ‘กูลปฺปติตุมิจฺฉตี’ติ วากฺยเมเวจฺฉาปกาสนมสิทฺธํ, เตนาสิทฺเธน วากฺเยนาสิทฺธานํ ข ฉ สานํ สาธนํ อสิทฺเธนาสิทฺธสาธนํฯ อิจฺฉาวจนิจฺฉาติ อิจฺฉาย วตฺตุมิจฺฉาฯ อิจฺฉายปวตฺติโต อุปลทฺธีติ อิจฺฉาย อุปลทฺธิ อุปาลมฺโพ ปริชานนํ ปวตฺติโตติ อตฺโถฯ เจตนาวติจาติ วุตฺตํ ตสฺมา เจตนาวติ ปวตฺติโต อุปลทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ตทปเทเส นาเจตเนปิ ทสฺเสตุํ ‘โยเปสา’ติอาทิมาหฯ เทวทตฺเต รชฺชุ ขีลาทิปาณินา อุยฺโยโค, กูเล มตฺติกาวิกีรณาทิฯ รชฺชุ คุโณฯ ขีโล [กีล (ปญฺจิกา)] สํกฺวาทิฯ

ปุโล ติณาทีนํ สงฺฆาโตฯ สา สุนโข มิมริสตีติ มร=ปาณจาเค’อิจฺฉายํ ตุมนฺตา โสฯ ‘‘ญิ พฺยญฺชนสฺเส’’ติ (5-170) ญิฯ ทฺวิตฺเต ปุพฺพโต-ญฺญสฺส โลโป ‘‘ข ฉ เสสฺวี’’ติ (5-76) ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาสฺส อิมิมริสติฯ ตถา ปิปติสตีติ ‘ปตปถ=คเมน’ อิจฺจสฺสฯ สา มิมริสตีติ สติปิ สเจตนตฺเต วิสตฺตชีวิตสฺส สุนขสฺส มรณิจฺฉา สมฺภวตีติ ปฏิปาทิตํฯ ‘‘อิจฺฉาสนฺตา ปฏิเสโธ วตฺตพฺโพ’’ติ (3-1-7) ปาณินียวาตฺติกกาเรน วุตฺตํ, ตนฺนิรากตฺตุมาห- ‘พุภุกฺขิตุ’มิจฺจาทิฯ ชาติปทตฺถนิสฺสเยน นิวุตฺติมฺปฏิปาทยมาห- ‘ชาติปทตฺเถ’จฺจาทิฯ อิตโร อิจฺฉตฺโถฯ

5. อีโย

กรียติ สมฺพนฺธียตีติ กมฺมํฯ ตญฺจ นาม ชาติ คุณกิริยาทพฺพ สมฺพนฺธโต ปญฺจธา ภวติฯ ตตฺถ นามกมฺมํ’ ฑิตฺโถ ฑวิตฺโถติ นาเมน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ ชาติกมฺมํ โคอสฺโสติ โคตฺตาทิชาติยา ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ คุณกมฺมํ สุกฺโกนีโลติ สุกฺกาทินา คุเณน ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ กิริยากมฺมํ ปาจโก ปายโกติ ปาจกาทิกิริยาย ทพฺพสฺส สมฺพนฺธาฯ ทพฺพกมฺมํ ทณฺฑีวิสาณีติ ทณฺฑาทินา ทพฺเพน ปิณฺฑสฺส สมฺพนฺธาฯ เอวํ กมฺมสฺส ปญฺจปฺปการสมฺภเวปิจฺฉายมตฺเถ อียสฺส วิธานโต อิจฺฉาสมฺพนฺธิเยว กมฺมํ คยฺหตีติ กิริยากมฺมเมวาตฺร คยฺหเต อมุกเมวตฺถมุปทสฺเสนฺโต อาห- ‘ยทิปิ’จฺจาทิฯ อยญฺจ นิปาต สมุทาโย วิเสสาภิธานนิมิตฺตาสฺยุปคเม วตฺตเตฯ

ตถาปีติโลกวุตฺติรยํวิเสสาภิธานารมฺเภฯ ตํสมฺพนฺธิเยวาติ อิจฺฉาสมฺพนฺธิเอวฯ อตฺตโนปุตฺตมิจฺฉตีตฺยาทิวจนิจฺฉายมตฺตสมฺพนฺธินิปุตฺตาโท อตฺตโนตฺยนุวตฺติยสุตฺตนฺตเรนปจฺจโยวิธียเตปาณินินา, เอตฺถ ตฺว(ตฺต)คฺคหณมนฺตเรนาตฺต สมฺพนฺธินฺเยว ปุตฺตาโท กถํ วิญฺญายเต วิเสสวจนาภาเว หิ ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปปฺโปตีตีมํโจทฺยมุพฺภาวย มาห- ‘อตฺตสมฺพนฺธินิ’จฺจาทิฯ อียสฺส ปรสมฺพนฺธินฺยปิ ปสงฺโคติ สมฺพนฺโธฯ กุโตจาห-อียสฺสาอิติธานา’ติฯ อตฺถคฺคหณสฺสาวจเน อียสฺสานภิธานาติ ภาโวฯ

อปฺปตฺติยาติ กรเณ เหตุมฺหิ วา ตติยาฯ เอตฺถาติ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีเตตฺถาปิฯ น อิฏฺโฐติ อียปฺปจฺจโย นาภิมโตฯ เนเวตฺถ ภวิตพฺพนฺติ วทโต-ธิปฺปายามาห ‘สาเปกฺขตฺต เยเวติ ภาโว’ติฯ ยทิ อตฺตโน ปุตฺตมิจฺฉตีติ วตฺตุมิจฺฉายํ สาเปกฺเขตฺเตปิ สิยา, ตทายมนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยทิเจตฺถ’อิจฺจาทิฯ

อนิฏฺฐปฺปสงฺคสฺส สรูปมาห- ‘อตฺตโน ปุตฺตียตีติ สิยา’ติฯ อุปฺปชฺชมาเนน อีเยเนว อตฺตตฺถสฺสาภิหิตตฺตา อตฺตสทฺทสฺสาปฺปโยโคติ เจตมฺปิ น สงฺคตนฺติ ปฏิปาทยมาห ‘น จ สกฺกา’ติอาทิฯ กสฺมาเทวํ วตฺตุํ น สกฺกาติ อาห- ‘ปกติ’จฺจาทิฯ อปูปาทิกาย ปกติยา สมานตฺถสฺเสว วิเสสนสฺส วุตฺติปเท อนฺโตภาว ทสฺสนาติ อตฺโถฯ กฺวปเนวํ ทิฏฺฐนฺตฺยาห- ‘ตํยเถ’จฺจาทิฯ ‘‘ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ’’ติ (4-27) ณิเก อาปูปิโกฯ นตุ ภินฺนตฺถสฺสาติ พฺยติเรกํ ทสฺเสตฺวา ตํ ทิฏฺฐนฺเตน สาเธตุมาห- ‘เทวทตฺตสฺสิ’จฺจาทิฯ การณมาห- ‘สามฺยนฺตเร’จฺจาทิฯ