139. เฑส

สติสฺสาติ วุตฺเต สติสทฺโท วิญฺญายติ สตฺยนฺเตปิ วิเสสนตฺเตน วตฺตุมิจฺฉิเตสตฺยนฺโต กถํ วิญฺญายติจฺจาสงฺกิย ‘‘สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาเส’’จฺจาทินา (4-50) สตฺยนฺตาทีหิ โฑ วิหิโต, ตสฺมิญฺจ เฑตินิมิตฺเตโนปาทินฺเน ตทุปาทานสามตฺถิยาสตฺยนฺโตว วิญฺญายตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘เฑติ นิมิตฺโตปาทานา’ติอาทิฯ

142. อธา

ธาตุโต อญฺโญ สทฺโท อธาตุ ตสฺสฯ ปญฺจิกายมฺปน ปกติปิ สทฺโทเยวาติ ธาตุโตอิจฺจาทินา อธาตุสทฺทสฺส อตฺถมตฺตํ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ อธาตุปฺปกติยา, อธาตุสทฺทสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนจาติ กกาเรน จ, ตสฺมาติ เตน การเณนฯ ปุพฺพคฺคหณมนฺตเรนาติปาณินินา อิการาเทสวิธายเก อิมสฺมิํเยว สุตฺเตกการโต ปุพฺพสฺส อิการาเทสวิธานตฺถํ ปุพฺพคฺคหณํ กตํ, ตํ ปุพฺพสฺสาติวจนํ วินาติ อตฺโถฯ สเจติอาทินา กถยตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (1-33) รสฺโส วุตฺโต, อสฺสาติ ชาตินิทฺเทเส ตุ อาการสฺสจิกาโร ภวตฺเยว, สิยา เอตนฺติ พหุปริพฺพาชกาติ เอตํ รูปํ โหติฯ สฺยาทฺยตฺร พฺยวหิโต… กการโต ปุพฺเพ สฺยาทิ, น สฺยาทิ กการา ปโรติฯ

นนุ จ อสฺยาทิโตติ เอตฺถ ปสชฺชปฺปฏิเสโธ นญ กสฺมา คหิโต, น ปริยุโทโสติ อาสงฺกิย ปริยุทาเสสฺมิํ คหิเต สติ โทสํ วตฺตุมารภเต ‘ปริยุทาเส’อิจฺจาทินาฯ สฺยาทิโตติ สฺยาทฺยนฺตโต ปริพฺพาชกสทฺทโตฯ ปริพฺพาชกสทฺโทหิ สฺยาทฺยนฺโต วากฺเย สฺยาทฺยนฺตตฺตา, เตเนว วกฺขติ- ‘ปริพฺพาชกสทฺทโต เอตฺถ สฺยาทฺยุปฺปตฺตี’ติฯ อสฺยาทิสฺมา ปโรติ กตฺวา พหุปริพฺพาชกสทฺทโต น สฺยาทฺยุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตโตจาติ พหุปริพฺพาชกสทฺทโต จฯ ปสชฺชปฺปฏิเสเธน นญสทฺเทน อญฺญปทตฺถสมาเสปิ สิยาว โทโสติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘อวิชฺชมาโนสฺยาทิ’จฺจาทิฯ

อิติ โมคฺคลฺลานปญฺจิกาฏีกายํ สารตฺถวิลาสินิยํ

จตุตฺถกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมกณฺฑ

1. ติช

ขมาวีมํสาสูติ ปกติวิเสสนเมว กถมิจฺฉิตนฺติ อาห- ‘สมฺพนฺธสฺสิ’จฺจาทิ, ปทานมญฺญมญฺญสมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตฺตาติ อตฺโถ, ปกติ วิเสสนนฺติ ติชมาห สทฺทานํ วิเสสนํ, กิมฺปน ปกติวิเสสเน ผล มิจฺจาห- ‘ปกติวิเสสโนปาทาน’มิจฺจาทิฯ ยชฺชตฺร ‘ขมาวีมํสาสู’ติ ปกติวิเสสนํ, กสฺมิํ อตฺเถ จรติ ขสา วิธียนฺติจฺจาห- ‘อตฺถนฺตรสฺสา นิทฺเทสา’อิจฺจาทิฯ อตฺถนฺตรสฺสาติ นิสานาทิอตฺถนฺตรสฺสฯ ‘‘สุตานุมิเตสุ สุตสมฺพนฺโธว พลวา’’ติ ปริภาสมุปลกฺเขติ ‘สุตานุมิตาน’มิจฺจาทินาฯ เตเนวาติ กิริยารูปาสุ ขมาวีมํสุ ขสานํ วีธาเนเนว, สกตฺเถ วิธาเนเนติ วุตฺตํ โหติฯ ติติกฺขกิริยตฺตาติ อิมินา ปเรสํ วิย ขาทฺยนฺตานํ ธาตุสญฺญาวิธาน มนตฺถกนฺติ ทสฺเสติฯ

ติติกฺขา ขมา, ติติกฺขติ ขมติ, วีมํสา อุปปริกฺขา, วีมํสติ อุปปริกฺขตีติ อตฺโถฯ สุตฺเต ติชอิติ นิทฺเทสา ภูวาทิกสฺส คหณํฯ นิจฺจณฺยนฺตสฺส จุราทิกสฺส หิ ตาทิเส ปโยชเน สติ พหุลํ วิธียมาเนปิ นิจฺจตฺตมตฺตโน นาติวตฺตติฯ อถวา จุราทิมาเนนาพฺยภิจารินา สาหจริยา ติโชปิ จุราทิโกว, ตํ ยถา ‘คาวสฺส ทุติเยนาตฺโถ’ติฯ วุตฺเตโคเยโวปาทียเต, นาสฺโส, น คทฺรโภฯ กทาจิ ปน อสฺสาทิโนปิ ทุติยสฺส คหณํ สิยา อตฺถปฺปกรณา ทิปฺปภาวโตฯ