62. อณฺวา

‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ อนุวตฺตเตฯ ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิฯ

64. ตร

ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติฯ โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติฯ กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติฯ กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิฯ อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาญฺญถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิฯ

นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรญฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโวฯ ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาญฺโญวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาญฺโญ วาติฯ ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺฐาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิฯ ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถญฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตญฺจาหา’ติฯ สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถฯ เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติฯ

อิติสทฺโท เหตุมฺหิ, ยสฺมา ‘อติสเย วตฺตมานโต’ติ, ปกติวิเสสนํ, ตโต ปกตฺยตฺถภูเต-ติสเย ชาตตฺตา สกตฺถิเกหิ ยถาวุตฺตนเยน ปกตฺยตฺถภูเตติสโย โชตนีโย โหตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ นาภิเธยฺโยติ พฺยติเรกมาห, ตถา จ วกฺขติ- ‘อติสยโชตกาตราทโย’ติฯ

อถ ปกติวิเสสนตฺเต กสฺมา นาภิเธยฺโย โชตนีโยจฺจาห ‘ปกติยาเยว’จฺจาทิฯ อุกฺกํโส สมานคุณวิสเยเยว โลเก ทิฏฺโฐ [ปวิฏฺโฐ (โปตฺถเก)] เตน สามญฺญวจเนปิ ตาทิถวิสเยเยว [โสเยว] การณ วเสน โหตีติ ทสฺเสตุมาห- ‘อติสเยเน’จฺจาทิฯ ทฺวินฺนเมกสฺสา-ติสเยจฺจาทินา ‘ทฺวิพหูสุกฺกํเส ตรตมา’’ติ (จํ 4-3-45) สกฺกตสุตฺตตฺถสฺสาธิปฺปายํ วิวรติฯ ตรอิยาติ สกโวหาเรน วุตฺตํ, เตสนฺตุ อียปฺปจฺจโยฯ เอวมิหาวิธานํ สุขสาเนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘ยถาวุตฺตสุตฺตตฺถวเสน ทฺวินฺนเมกสฺส อุกฺกํสาภาวา ‘มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’จฺจาโท ตรปฺปจฺจโย น โหตีติ เอโก มาถุโร ทุติโย ปาฏลิปุตฺตโก อิเมสํ สุกุมารานํ ทฺวินฺนเมโก มาถุโร-ติสเยน สุกุมาโร สุกุมารตโร, เอกมญฺเญสํ ทฺวินฺนมุกฺกํเสตถาญฺเญสํ ทฺวินฺนเมกสฺสาติ เอวํ ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, อุภยตฺร ตฺววยวาเปกฺขมฺพหุวจนํ, ตถาหิ สุกุมารตฺเตนุกฺกํสิยมานานํ สมุทายานมวยวา มาถุรา พหโว ปาฏลิปุตฺตกาปิ นิกฺกํสิยมานา ตเถวาวยวา พหโว โหนฺติ, เอวํ มาถุรา ปาฏลิ ปุตฺตเกหิ สุกุมารตรา’ติ ตรปฺปจฺจเยน สิชฺฌติฯ อิมสฺมิํ คาเม อฑฺฒตรา วาณิชฺชาจฺจาโทปิ กถิเตน ญาเยน ทฺวินฺนํทฺวินฺนเมเกกสฺส อุกฺกํเส ตรปฺปจฺจโย ภวติ, พหุวจนนฺตุ กตฺถจิ อวยวาเปกฺขนฺติ สพฺพํ สกฺกเต กิจฺเฉน สาเธนฺติฯ อิห ตุ ตถาวิธสฺส สุตฺตสฺสา วิธานา ‘‘ตรตมิสฺสิกิยิฏฺฐาติสเย’’ติ ตราทีนมติสเย สามญฺเญน วิธานา สพฺพตฺถ ตรปฺปจฺจเยน สุขสาธนํ โหตี’’ติฯ

อวตฺถาเภเทนาติ ปฏุตราวตฺถาวโต ปฏุอวตฺถาย ภินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตถาหิ ตเมวาวตฺถนฺตรยุตฺตํ วตฺตาโร ภวนฺติ อญฺเญ ‘ภวํสูอวตฺโถ’ติฯ ปการนฺตเรนปิ สาธเน เหตุมาห- ‘อติสยมตฺเต วา วิธานโต’ติฯ อนวฏฺฐิตตฺตมาห- (‘อติสยวาปิ’จฺจาทิ)ฯ ปญฺจสฺเวเตสูติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ ตราทีนํ ปญฺจนฺนํ มชฺเฌ, รูปานิ คุณวจนสฺส วุตฺติยมุทาหริตานิฯ กิริยาวจนสฺส ตุ ‘อติสเยน ปาจกตโร ปาจกตโม’ติฯ อิสฺสิก อิยอิฏฺฐา สราที ตโต (อญฺญโต) น โหนฺติ พหุลาธิการาฯ

66. ตสฺส

ตสฺสาติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ วิการสมฺพนฺธีเยว ฉฏฺฐิยนฺโต คยฺหติ, ฉฏฺฐิยนฺตสมฺพนฺธีเยว จ วิกาโร คยฺหติ สมฺพนฺธวสาติ ทสฺเสตุมาห ‘ยสฺสา’จฺจาทิฯ โกสการกปาณวิเสเสหิ กโต โกโสฯ ปาณโย สตฺตา, โอสธฺโยผลปากนฺตา, รุกฺขา ปุปฺผผลูปคาติ รุกฺโขสธีนํ ลกฺขณํ วทนฺติ ตลฺลกฺขเณเนตฺถ รุกฺโข สธโย น คยฺหนฺติ, กิญฺจรหิ โอสธิสทฺเทน ลตาทิปิ คยฺหติ, รุกฺขสทฺเทน (วนปฺป)ตโยปิ, วนปฺปตโย หิ ผลวนฺตา น ปุปฺผวนฺตาฯ กถํ คาวสฺส วิกาเร ปุริเส มโยจฺจาห- ‘อญฺญสฺมิ’นฺติอาทิฯ คาวสฺส อิทํ โคมยํฯ

67. ชตุ

อุปปตฺยนฺตรนฺติ ปจฺจยโลปโต ยุตฺยนฺตรํฯ

68. สมู

ตีสุตฺตเรสุ จ วตฺตเตติ สมฺพนฺโธฯ ราชญฺญมนุสฺสานมฺปิ ชาติยมปจฺเจ ญฺญสฺสปฺปจฺจยานํ วิธานา วุตฺตํ ‘โคตฺตปฺปจฺจยนฺตา’ติ อาห- ‘ราชญฺญานํ สมูโห’จฺจาทิฯ อุกฺโข อุสโภฯ โอฏฺโฐ ขรโต, อุรพฺโภ เมโส, เอวมิจฺจาทินา ‘อุกฺขานํ สมูโห’จฺจาทิฯ วากฺยมปทิสติฯ กากานํ สมูโหติ วิคฺคโห, ณิกอจิตฺตาติ อิมินา ณิโก อจิตฺตวาจ เกเหว ทิสฺสตีติ ญาเปติฯ อปูโป ปิฏฺฐปูโป, สํกุลนฺติ (คุฬ) มิสฺสกขชฺชกวิเสโสฯ