เมนู

57. กิมฺหา

สมุทาโย นาม ทฺวฺยวยโว วา สิยา พหุกาวยโว วา, ตตฺถ ทฺวฺยวยวสมุทายา นิทฺธารเณ สามตฺถิยา เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญายติ ตเมวานุสรติฯ พหุกาวยวสมุทายาปฺเย ‘กสฺส นิทฺธารเณ’ติ สุตฺเต เอกสฺสาติ วจนาภาเวปิ เอกสฺเสว นิทฺธารณํ วิญฺญาตพฺพํ เตเนว กตโร ภวตํ เทวทตฺโต’ตฺยาทิกมุทาหรณมทาสิฯ กตโร ภวตํ เทวทตฺโต กตโร ภวตํ กโฐตฺยาทฺยุทาหรณพหุตฺเตน นิทฺธารณวาจีนมพหุตฺเถปิ นิทฺธาริยมานวาจีหี’ติ พหุตฺเตน วุตฺตํฯ อปจฺจปรํปราย ปวตฺตํ โคตฺตํ วํโส, ตทภิ ธายิโน อปจฺจปฺปจฺจยนฺตาปิ อเภโทปจาเรน โคตฺตํ, เตวาปจฺจา ปจฺจวนฺตสมฺพนฺธทฺวาเรนาปจฺเจ ปวตฺตาติ สมฺพนฺธิสทฺทา ภวนฺติ, จรณสทฺทา จ กฐา โย กิริยาสทฺทา ภวนฺติ กฐาทีหิ วุตฺตชฺฌยนตฺถํ ยถา สกํวตจรณกิริยานิมิตฺตตฺเตนาชฺเฌตูสุ ปวตฺตาติ เตสํ สมฺพนฺธิสทฺทานํ เกสญฺจิ อตฺถสฺส กิริยาสทฺทานํ จาตฺถสฺส อสตฺยปิ ชาติตฺเต ชาตินิพนฺธนํ โลเก การิยมิฏฺฐํ ตทุตฺตํ ‘‘โคตฺตญฺจ จร- เณหิ สหา’’ติฯ ตตฺถาปิ ชาติตฺตมฺปริภาสิตํ, เตนาห- ‘กฐสฺส จรณตฺตา ชาติตฺตํ โคตตฺตา ชาติตฺต’นฺติ จฯ

58. เตน

โลกิยาติ ปรสทฺทสตฺถกาเร สนฺธายาหฯ อิห ตุ อวิเสเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิรุตฺติยํ สามญฺเญน วุตฺตตฺตาติ โยชนาฯ สามญฺเญน วุตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘กถ’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เทเวหิ ทตฺโต พฺรหฺมุนา ทตฺโตติอาทีนิ กตฺตริ กรเณ วา วิคฺคหวากฺยานิฯ เทวทตฺโต เทวทตฺติโก เทวิโย เทวโลติอาทีนิ วุตฺติปทานิฯ

ตตฺถ นิรุตฺติปิฏกาคตานํ ‘เทวทตฺตา เทวทตฺติโก’ติอาทีนํ วุตฺติปทานมญฺญถา นิปฺผตฺติมุปทสฺสิย เทวโล เทวิโยติอาทีนมฺปน วจนนฺตเรเนว นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘เทเวหิ ทตฺโต’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปรสทฺทสตฺถการานมฺปิ เทวโล เทวิโยติ วจนนฺตเรเนว สาธนํ สาธนาการญฺจ เตสํ ทสฺเสตุํ ‘เกจีหี’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกเทสโตเยว ปจฺจยมิจฺฉนฺติ เตน เตสํ เทวโล เทวิโย ทตฺติ โลจฺจาทิ ภวติฯ กปฺปนาคารโวติ ทตฺตสทฺทโลปนาเมกเทสวเสน กปฺปนาคารโวฯ

59. ตสฺส

น จ สพฺเพติอาทินา พหุลาธิกาเร ผลํ วุตฺตํฯ ภาวสทฺโท กตฺถจิ กิริยายํ วตฺตเต ‘ภาเว อยํ วิธี’ติฯ กตฺถจิ อธิปฺปาเย ‘อยเมเตสํ ภาโว [ภาโวธิปฺปาโย]’ติฯ กตฺถจิ ปทตฺเถ ‘อิเม ภาวา’ติฯ กตฺถจิ สตฺตามตฺเต‘ติณานํ ภาโว’ติฯ เตนาห-‘ภาวสทฺทสฺเส’จฺจาทิฯ รูปสาธน ทฺวาเรนาติ ภาวสทฺทสฺส รูปสาธนทฺวาเรน, สปฺปนฺติ ปกาเสนฺติ อตฺถ มเนนาติ สทฺโทฯ โสว อภิธานํ อภิธียเต-เนนตฺโถติ กตฺวาฯ พุชฺฌติ อตฺถสรูปนฺติ พุทฺธิ, สาว ปตียเต-เนนาตฺโถ ปจฺเจติ อตฺถ มิติ วา ปจฺจโยติ วุจฺจติฯ

นนุ จ ‘ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา’ติ วุตฺตํ ตสฺมา ปวตฺตินิมิตฺตมุภินฺนมฺปิ ภวติ, ตถาสติ ‘สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺต’นฺติ สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตา กสฺมา วุตฺตาติ วุจฺจเตฯ ปากฏภาเวน อภิธานาภิเธยฺยสมฺพนฺธสฺส สทฺทสฺเสว ปวตฺตินิมิตฺตตํ วตฺวา วิสุํ พุทฺธิยา นิมิตฺตสฺส รูปานุคตตฺตํ วิเสเสตฺวา ปวตฺตินิมิตฺตตมสฺสา ทีเปตุํ ‘นิมิตฺตวสาหิ’จฺจาทิมาหฯ ทพฺเพคุโณติ ทพฺเพ วุตฺติยํ คุโณ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ คุณสทฺทสฺเสว ชาติสทฺทตฺเตโนทาหรณทฺวยํ ทตฺตํ… คุณสฺส ชาติยา วิสุํ ชาตินิมิตฺตสฺสาภาวโต [นิธิตฺตสฺส ภาวโต]ฯ กิริยาทีติอาทิสทฺเทน ทพฺพาทีนํ คหณํ, เกจิ ปน กิริยาสทฺทานํ กิริยา ปวตฺตินิมิตฺตนฺตฺยาหุฯ เตสํ เทวทตฺตาทีนํ อวตฺถาวิเสเสน อวตฺถาเภเทน สามญฺญํ ตทวตฺถา วิเสสสามญฺญํฯ เตนาห- ‘เทวทตฺตสฺสา’ติอาทิฯ วิชฺชมาโน ปทตฺโถ วิสโย เยสํ เทวทตฺตาทีนํ สญฺญาสทฺทานํ เตสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติลกฺขณมาจิกฺขิตมฺปฏิปาทิตนฺติ อตฺโถฯ

อเนน จ เทวทตฺตาทโย สญฺญาสทฺทาปิ สมานา ชาติสทฺทาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ จรหิ สญฺญาสทฺทาปิ ชาติวจนา สิยุํ, ปญฺจวิธตฺตเมสํ ปริหายตีติฯ เนทเมวํ วิญฺเญยฺยํ… ปสิทฺธตรชาตฺยาภิธาน กฐโควีหิยวาทิสทฺทา ชาติสทฺทตฺเตน วิสุํ ปริคฺคยฺหนฺติฯ

สมฺพนฺธิเภทโตติ ฆฏาทิสมฺพนฺธีนํ เภทโตฯ อภาวสฺสเภทโตติ ฆฏปฏาทีนํ สมฺพนฺธีนํ เภเทน อภาวสฺส เภทโต อเภเทปิ เภทา อุปจริตา สนฺตีติ โยชนาฯ ยสฺส สามญฺญสฺส วสา, เตสุ อุปจริตเภเทสฺวากาสาทีสุฯ นิรวยวาวิชฺชมานวิสยานนฺติเย อากาโส วิย นิรวยวา อภาโว วิย อสนฺตา จ, เต วิสโย เยสํ สทฺทานํ เตสนฺติ อตฺโถฯ สามญฺญํ ภาโวติ ปุถุชฺชนาทิสามญฺญํ ภาโวติ อตฺโถฯ อลสสฺส ภาโว กิริยาสมฺพนฺธิตฺตํ, พฺรหฺมญฺญํ ชาติ จาปลฺยํ เนปุญฺญํ คุโณ วาฯ วุตฺติยํ สกตฺเถกนฺตาติ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (4-122) อิมินา สกตฺเถ กตกปฺปจฺจยนฺตาติ อตฺโถฯ น ทฏฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺตกาโลว ปตฺตกลฺลํฯ กรุณา เอว การุญฺญํฯ

62. อณฺวา

‘‘เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สหวาปวตฺติ สหวา นิวตฺตี’’ติ ‘ภาว กมฺเมสู’ติ อนุวตฺตเตฯ ตถาปิ ภาเวตีมินาเวตฺถ สปฺปโยชนตฺตํ ทสฺเสตุมาห- ‘ภาวกมฺเมสุ’จฺจาทิฯ

64. ตร

ยชฺชปิ สีธาตุสฺส เกวลสฺส สุปเน ปวตฺติ, ตถาปฺยติปุพฺพสฺส อุกฺกํเส ปวตฺตีติ อาห- ‘อติสโย อุกฺกํโส’ติฯ โส จ อติสโย กสฺส สมฺภวติจฺจาห- ‘โส จ กิริยาคุณาน’นฺติฯ กถํ เตสมติสโยจฺจาห- ‘อาธารภูตทพฺพวสา’ติฯ กุโตจฺจาห- ‘อนเปกฺขิเต’จฺจาทิฯ อนเปกฺขิโต กิริยาคุณานํ นิสฺสโย ทพฺพสงฺขาโต เยสนฺติ วิคฺคโห, ทพฺพสฺส นิสฺสยภูตสฺสา-ติสยตฺตํ โหนฺตมฺปิ นิสฺสิตานํ กิริยา คุณานํ วเสเนว สิยา นาญฺญถาติ วตฺตุมาห-‘ปจฺจธิกรณ’นฺติอาทิฯ

นนุ จ ยทิ กิริยาคุณานเมวาติสโย, ตทา น สิชฺฌติ ‘โคตโร’ติ เนส โทโส, โน เจตฺถ ชาติยาติสโย, กสฺส จรหิ คุณสฺส โค อยํ โย สกฏํ วหติ, โคตโร-ยํ โย สกฏํ วหติ สิรญฺจาติ, ชาติยา หิ นิจฺจาเยกรูปาย โนกฺกํสาปกํสโยโค สมฺภวตีติ ทพฺพสฺสาปิ นาติสยสมฺภโวฯ ตถาหิ ตุลฺยปฺปมาณสฺส คุณกโตว มูลโต อุกฺกํโส ทิสฺสติ สมาเนปิ หิ อายาเม วิตฺถาเร จ ปฏสฺส กาสิกสฺสาญฺโญวาคฺโฆ ภวติ มาถุรสฺสาญฺโญ วาติฯ ทพฺพสฺสาปิ สาติสเยหิ ยุตฺตตามตฺเตน สาติสยตฺตสฺสุปฏฺฐาปิตตฺตา วุตฺตํ- ‘เตเนวาหา’ติอาทิฯ ยทคฺเคน กิริยาคุณานํ นิสฺสิตานมติสยวเสน นิสฺสยภูตมฺปิ ทพฺพํ กถญฺจิทปฺยติสเย วตฺตติ นาม, ตทคฺเค ตพฺพาจิกาปิ ปกติ อตฺตโน วจนียตฺถวเสน ตตฺถ วตฺตติเยว นามาติ ‘อติยเย วตฺตมานโต’ติ ปกติวิเสสนวเสน วุตฺตํ, เตเนวาห- ‘อิมินา ปกติ วิเสสนตฺตญฺจาหา’ติฯ สกตฺถิกานํ ปกติอตฺโถ โชตนีโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

สกตฺถิกานนฺติ กตฺตริ ฉฏฺฐี สมฺพนฺธวจนิจฺฉาย, สกตฺถิเกหีติ อตฺโถฯ เหตุมาห- ‘ปกติวิเสสนนฺตี’ติฯ