อถ กายํ วโจยุตฺติ ‘สาสงฺขฺยา ปูรียเต เยเน’ติ, ยาวตา สาติ ยสฺมา ปจฺจโย วิหิโต ตสฺส สงฺขฺยาสทฺทสฺส ปรามาโส ตสฺส จ ปูรเณน อเภโทจฺจาสงฺกิยาห- ‘อเภเทโนจฺจเต สงฺขฺยา ปูรียเต เยเนตี’ติ อภิธานาภิเธยฺยานมเภโทปจาเรน วุจฺจตีตฺยตฺโถ, สงฺเขฺยยฺยปูรเณ โฑ น โหตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิภาเวตุมาห- ‘ทฺวาทสนฺน’มิจฺจาทิฯ โส ฆโฏ ตาสํ ฆฏิกานํ ปูรโณ ทพฺพานํ ทพฺพนฺตเร นาติ ริตฺตีกรณวเสนฯ วีสติยา ปูรโณติอาทินา วิคฺคโหฯ

54. ฉา

กจฺจายเนน ‘‘ทฺวิตีหิ ติโย’’ติ (2-8-42) สุตฺเตน ทฺวิติสทฺเทหิ ติยปฺปจฺจยํ วิธาย ‘‘ติเย ทุตาปิ จา’’ติ (2-8-43) ทฺวิตีนํ ทุตาเทเสน ทุติยํ ตติยนฺติ จ ‘‘จตุเฉหิ ถฐา’’ติ (2-8-41) สุตฺเตน จตุโต ถปฺปจฺจยํ วิธาย ทฺวิตฺเตน จตุตฺถนฺติ จ นิปฺผาทิตํฯ อิธ ตถา ภาเวน กถํ เต สิชฺฌนฺตีติ อาสงฺกิย วุตฺติยํ ‘กถ’มิจฺจาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘สงฺเขฺย’จฺจาทิฯ วุตฺติยํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา สุตฺเตกเทสา ทสฺสิตาติ ตานิ สมฺปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘ทุติยสฺสา’ติอาทินา ‘จตุตฺถตติยาน’มิจฺจาทินา จ วุตฺตานิฯ

55. เอกา

สงฺขฺยาวจนสฺส คหเณ โก โทโสจฺจาห-‘สงฺขฺยาวาจิ’จฺจาทิฯ พหุตฺตวิสเย ปโยโค น สิยาติ สงฺขฺยาวจนสฺส เอกตฺเถ นิยตตฺตา วุตฺตํฯ เอกากีหิจฺจสฺส อตฺถมาจิกฺขติ ปธานภูเตเหว’จฺจาทินาฯ อุปปชฺชเก พหุตฺตวิสเย ปโยโคตฺยเปกฺขเตฯ

56. วจฺฉา

ตโร โหตีติ วุตฺเตปิ เตหิ ตโร โหตีติ วิญฺญายติ, วจฺฉาทีหีติ สุตตฺตา ปน วจฺฉาทีนนฺติ จ วิญฺญายตีติ วจฺฉาทีนนฺติอาทินา วุตฺติคนฺโถปทสฺสนํฯ นนุ ตนุตฺเต ววจฺฉาทีหิ ปจฺจโย วิธียเต, เย จ สรีเรน กิสาวจฺฉาทโย, ตตฺราปฺยวิเสเสน ปโยโค ปสชฺชติ [ปโยปสชฺชเน (โปตฺถเก)] วิเสสานุปาทานโต, ตสฺมา กถมตฺร สภาวสฺเสว ตนุตฺตํ วิญฺญายเต เยเนวํ วิวฏมิจฺจาห- ‘วจฺฉาทิสทฺทาน’ มิจฺจ-ทิ, วจฺฉาทีหิ ปกตีติ ปจฺจเย วิธียมาเน ตาสํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วโยวิเสสาทิ, ยสฺมิํ สติ วจฺฉาทโย สทฺทา ทพฺเพ-ภินิวิสนฺเต, ตํ ปจฺจยา-สนฺนํ, น จ กิสตฺตสฺส ภาวา ทพฺเพ วจฺฉาทิสทฺทา ปวตฺตนฺเตฯ อโต ตสฺเสว สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส ตนุตฺเต ยุตฺตํ ปจฺจเยน ภวิตุํ, (น) ตนุตฺตมตฺเตติ มญฺญเตฯ ปวตฺตินิมิตฺตํ สมฺพนฺธิ อาสนฺนนฺติ สมานาธิกรณานิฯ

วจฺโฉ ปฐมวโย, ตสฺส ตนุตฺตํ ทุติยวยปฺปตฺติฯ ทุติยญฺหิ วยํ ปปฺโปนฺตสฺส วจฺฉสฺส ปฐโม วโย วจฺฉสทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ กิญฺจิมตฺตาวเสสํ ภวติ อมุเมวาห-‘สุสุตฺตสฺเส’จฺจาทินาฯ อุกฺโขตรุโณทุติยวยปฺปตฺโต วุจฺจเต, ตสฺส ตนุตฺตํ ตติยวยปฺปตฺติฯ ตติยญฺหิ วยปฺปตฺตกาเล ทุติยสฺส วยสฺส อุกฺขสทฺทปฺปวตฺติ นิมิตฺตสฺส กิญฺจิมตฺตา วเสสโต [วสิสฺสเต (โปตฺถเก)] ชาติสงฺกรตฺตา คทฺทภชาติยา วฬวาชาติยา จ มิสฺสตฺตาฯ ภารวาหกตฺตมฺปติ โย สมตฺโถ, โส อุสโภตฺยุจฺจเต, ยทาตุ ตสฺส ภารวาหกตฺเต สามตฺถิยํ มนฺทํ ภวติ ปริกฺขีณํ, ตทา ตนุตฺตมฺภวตีตฺยาห- ‘สามตฺถิยสฺส ตนุตฺตํ อปฺปพลตา’ติฯ