38. มาตา

มาตาปิตุนฺนํ มาตาปิตโรติ มาตุยา มาตาปิตโร ปิตุสฺส มาตาปิตโร, น เอกเมกโต ทฺวีสูติ เอกโต เอกโต วุตฺตนเยน ทฺวีสุทฺวีสุ อตฺเถสุ น ภวตีติ อตฺโถฯ

39. หิเต

มาตุ หิโต, ปิตุ หิโตติ วิคฺคโหฯ

40. นินฺท

เสน รูเปน ญาเตปิ วิเสสรูเปน อญฺญาโต อญฺญาตวิเสโสฯ กฏฺฐาทิมยา ยา ปฏิมา ตมฺปฏิจฺฉนฺทกํฯ สมฺพนฺโธ สสฺสามีลกฺขโณ อสฺส อตฺถีติ สมฺพนฺธิ กสฺสาติ กิํ สทฺทนิทฺทิฏฺโฐ, โสว วิเสโส, สมฺพนฺธิวิเสโส วิสโย อสฺส อญฺญาณสฺสาติ สมาโสฯ ปโยคาสมฺภวาติ อยมสฺโสติ วุตฺต อสฺสปฺปกติยาปิ ปโยคา สมฺภวาฯ ตถาหิ ยทิ ยสฺสาจฺจนฺตมชานนํ สิยา ตถา สติ สพฺพถา วตฺถุชานนาภาเว ปกติเยว น สิยา, น หิ สพฺพถา อวิญฺญาตตฺโถ สทฺโท ปโยคมหรติ, ตสฺมา สรูเปน ญาตสฺส ยสฺส วิเสโส อวิญฺญาโต, โสเยวิธ อญฺญาโต-ติมโตติ วิญฺญายเต, อญฺญาโต-สฺโสกสฺส [อญฺญาโต เสสญฺญสฺส (โปตฺถเก)] วา กุโตติวา กิํ สภาโว เวติ หิ อสฺสโกติฯ กปฺปจฺจยนฺโต หตฺถิกอิจฺจยนฺนามเธยฺยํ นามํ ยสฺส หตฺถิวิยาติ ทสฺสิตปฏิภาคสฺส โส กปฺปจฺจยนฺตนามเธยฺโยฯ อภินิเวเสน วา สิชฺฌนฺติ ยถา อชฺชุนาทิเวสธารินิ อชฺชุนาทิสทฺเทนาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฏิมายาติ เอตฺถ ปูชนตฺถา เอว ปฏิมา คหิตา, โมรสมาน นามตฺตา โมโรวิยาติ โยชนา, จญฺจา ติณปุริโส, อิธ ปน ตํ สทิโส ปุริโส มนุสฺโส จญฺจาฯ อกสฺมา เอว อากสฺมิกํ ‘‘สกตฺเถ’’ติ (4-122) ณิโกฯ ยํกิญฺจิ อพุทฺธิปุพฺพกํ, ตมากสฺมิกํ, ตสฺมิํ อากสฺมิเกภิเธยฺโย สติ อิวสทฺทตฺเถ วตฺตมานโต อีโย โหตีติ อตฺโถฯ กาโก จ ตาลญฺจ ผลํ กากตาลานิ, เตสมิว มิลนํฯ

อชาขคฺคานมิว มิลนํ ยทากสฺมิกํ, กิญฺจิ ตม ชาขคฺคียํ , โณ อิวตฺเถฯ สกฺกรนฺติ ‘‘สํโยเค กฺวจี’’ติ (4-125) วุทฺธฺยภาโวฯ มุนีว, พาโลว, กุลิสมิว, เอกสาลาอิวาติ วิคฺคโห, โลหิโตว โลหิติโก ผฏิกมณิฯ

41. ตมสฺส

โทณาทีตฺยาทิสทฺเทน ขารสตาทโยปิ ปริมาณวิเสสา คยฺหนฺติฯ สงฺขฺยา อสีติปญฺจาทโย, อญฺญํ วา ยํกิญฺจีติ อุปฑฺฒกายาทิ, โสฬส โทณา เอกา ขารีฯ นนุ ปญฺจกํ คนฺถชาตนฺติ วตฺวา อญฺญํ วา สงฺฆาทิกนฺติ วุตฺตํ ตํ กถํ ปาณินิเยหิ วิย ‘‘สงฺขฺยาย สญฺญาสงฺฆสุตฺตาชฺฌยเนสู’’ติ (5-1-58) สุตฺติตตฺตาภาวาติ มนสิ นิธาย ‘สงฺขฺยาวาจีหิ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาทสหิ สงฺเขฺยเย วตฺตนฺตี’’ติ ปญฺจสทฺทสฺส สงฺเขฺยเย วุตฺตตฺตา อาห- ‘ปญฺจาวยวา’ติฯ ปริมาณสทฺทสนฺนิธาเน สงฺขฺยาเนปิ ปญฺจสทฺโทติ มญฺญมาโน อาห- ‘ปญฺจสงฺขฺยานญฺเจ’ติฯ ปญฺจา วุตฺตโยติ ปญฺจวารา, รูปานีติ จ ปริยายนฺตเรน อาวุตฺติสทฺทสฺเส วาตฺถํ พฺยตฺตํ กโรติฯ

44. กิมฺหา

นนุ สุตฺเต สงฺขฺยายนฺติ น วุตฺตํ กตฺยาทโย จ ปโยคา สงฺขฺยา ปริมาเณเยว ทิสฺสนฺติ กถํ นาเมตฺถายํ วิธีติ อาห- ‘พหุเล’จฺจาทิฯ สงฺขฺยาปริมาเณเยวายํ วิธีติ กิํ สทฺเท สงฺขฺยาปริมาณ วิสเยเยว วตฺตมาเน อยํ รตฺยาทิโก วิธีติ อตฺโถ, นนุ เจตฺถ กิํ สทฺโท ปญฺเห วตฺตมาโน กถํ สงฺขฺยาปริมาเณ วตฺตเตติ วุจฺจเต, ยชฺชปิ สงฺขฺยาปริมาเณ น วตฺตเต, ตถาปิ สงฺขฺยาปริมาณสฺส ปุจฺฉิยมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสเย วตฺตเต วาติฯ พหุลาธิการ ปโยคสามตฺถิยเหตุนิทสฺสเน ผลมาห- ‘ยตฺรตฺวิ’จฺจาทิ, ปริจฺเฉทกตฺเตน ปริมาณกตฺเตนฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย ‘‘ยทากิมิทํ สงฺขฺยา ปริมาณเมสํ ทสนฺนํ น กิญฺจิ อปฺปกเมเวตนฺติ สงฺขฺยาปริมาณเมว กิํ สทฺเทน นินฺทียเต, ตทาปิ สงฺขฺยา ปริมาณสฺส นินฺทียมานตฺตา สงฺขฺยาปริมาณวิสยตฺตเมเวติ เขเป วตฺตมานาปิ กิํ สทฺทา รติจฺจาทิ สิยา, พหุลาธิการาทิโตว ปเนตฺถ น สิยา’’ติฯ รการานุพนฺธา อิสทฺทโลปตฺถาติ โยชนาฯ