จตุตฺถกณฺฑ

1. โณ วาปจฺเจ

นนุ จ ‘โณ วาปจฺเจ’ติ วจนโต กถํ ปกติวิสยาวคโม สิยาฯ ยถากถญฺจิ ปกติวิสยาวคเมปิ สามญฺญวจนโต ปน ธมฺเมนาปจฺจนฺตฺยาโท ยโต กุโตจิ ธมฺเมนิจฺจาทิโตปิ สิยา ณา ทิปจฺจโยตฺยาสงฺกิยาห ‘อปจฺจวตา’จฺจาทิฯ อปจฺจสฺสาติ อปจฺจตฺถสฺส, อปจฺจวตาติ ‘‘โณ วาปจฺเจ’’ติ วสิฏฺฐาทฺยตฺถสฺเสว ปริคฺคหณาย สามญฺญวจนโต โย อปจฺจวา ตโต, อตฺถโต ปน อสมฺภวา ทพฺพาจกสทฺทาว สามตฺถิเยน ฉฏฺฐิยนฺตา สพฺพลิงฺควจนา ชายเตติ วิญฺญาตพฺพํฯ ธมฺมสฺมาปจฺจํตฺยาทีสุ ณาทิปฺปจฺจโย (น ชายเต) ติ สมฺพนฺโธฯ

ธมฺเมนาติ ธมฺเมน กรณภูเตนฯ ธมฺมายาติ ธมฺมตฺถํ, ธมฺมสฺมาติ ธมฺมเหตุนา, ตโต อสมฺภเว การณมาห ‘สาเปกฺขตฺตา’ติฯ สาเปกฺขตฺตเมว สมตฺเถติ ‘อปจฺจวาหิ’จฺจาทินา, ธมฺเมนาปจฺจํ กสฺสาติ ปุจฺฉิตฺวา เทวทตฺตสฺสาติ อเปกฺขิยมานํ วทติฯ เทวทตฺตสฺสาติ อปจฺจวา เทวทตฺตาทิ อเปกฺขียเตติ สมฺพนฺโธ, หิสทฺโท เหตุมฺหิฯ น เหตฺถ ณาทิวุตฺติ อญฺญตฺถ [นเหตกามนฺตตฺถ (โปตฺถเก)] สาเปกฺขตฺตา กมฺพโล วสิฏฺฐสฺสาปจฺจํ เทวทตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปน วสิฏฺโฐ-ปจฺจวาติ ตโต ฉฏฺฐิยนฺตา โหติจฺจาสงฺกิยาห- ‘น เจ’จฺจาทิฯ น จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

การณมาห- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ น เหตฺถ สมฺพนฺโธ วสิฏฺฐสฺส กมฺพลาเปกฺขตฺเตน อปจฺจสฺส จ เทวทตฺตาเปกฺขตฺเตนาตฺถนฺตราเปกฺขาย วสิฏฺฐสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺธาภาวาเยว วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐติ ณาทิวุตฺติยา ภาเว สามตฺถิยํ นตฺถิ, สมตฺถญฺหิ วสิฏฺฐํ ราชปุริสาทิ สมาสวุตฺติยเมกตฺถตฺตมิว วาสิฏฺฐาทิณาทิวุตฺติยํ ณาทิปฺปจฺจยมุปชนยติ, นาสมตฺถํ, ตโต สพฺพเมเวตมฺมนสิ นิธาย วุตฺตํ- ‘อสมฺพนฺธา’ติฯ

ยทิ ปเนตฺถ ณาทิปฺปจฺจโย สพฺพถา สมฺพนฺธมเปกฺขเต, ตทา วิเสสโต ยสฺสาปจฺเจน สมฺพนฺโธ ตโตว ชนกโต โส สิยาติ ทสฺเสตุมาห- ‘ยชฺเชว’มิจฺจาทิฯ

โย ชนโกติ โยโย ยสฺส ยสฺส อปจฺจสฺส ชนโกฯ ตโตเยวาติ ตสฺมาตสฺมา ชนกโตเยวฯ สิยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปจฺจตฺเถ ณาทิปฺปจฺจโย สิยาฯ ตตฺถ เหตุมาห- ‘ตสฺเสวาปจฺเจน โยคา’ติฯ โยคาติ อปจฺจสมฺพนฺธโต, น มูลปฺปกติโตติ ปรมปฺปกติโต น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เหตุมาห- ‘อโยคา,ติ, วจนาภาวมฺเปตฺถ ทสฺเสตุํ เจ’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ

วจนนฺติ สุตฺตํ, สมฺพนฺธาภาวา (ตาทิสวจนาภาวา) จ มูลปฺปกติโต ณาทิปฺปจฺจยสฺสาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มูลปฺปกติโตวาสฺสาภิมตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘มูลปฺปกติโต’จฺจาทิ วุตฺตํฯ

กถมฺปนิทํ วิญฺญายติจฺจาทินา ชนกสฺเสวาพฺยาหิตสฺสาปจฺเจน มุขฺย สมฺพนฺธมานีย อิทมยุตฺตนฺตฺยาทินา พฺยวหิตชนิตสฺสาปฺยปจฺจยสฺส ปรมปฺปกติยาภิสมฺพนฺธสพฺภาวํ วตฺวา ตํ สาธยิตุมารภเต ‘กถ’มิจฺจาทิ, เอวํ หิจฺจาทิ กถํปนิทมิจฺจาทินา ยถาวุตฺตสฺส สมตฺถ นวากฺยํ, หิยสฺมา ตํ ทิสฺวา ตถา ปุจฺฉิโต เทวทตฺตสฺสวาติอาทินา อุปฺปาเทตารเมว นิทฺทิสติ, นาตฺตานํ ปิตามโห, ตสฺมา อุปฺปาเทตาเยวาปจฺเจน สมฺพชฺฌติ น ปิตามโหติ โยเชตฺวา อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ อิทํ ยถาวุตฺตมุปฺปาเทตุนิทฺทิสนํ, เตน อปจฺเจน สทฺธิํ อุปฺปาเทตุเยว ชนกสฺเสว โยโค สมฺพนฺโธ ปฏิปาเทตุํ น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ

ตนฺติตํ [ตตฺถ-อิติ (ปญฺจิกายํ)] ปุจฺฉานิมิตฺตํ, เตนาติ อปจฺเจนฯ อปตนนฺติ นรเก อปตนํ ภวติ, โสติ โยโส ยสฺสาตฺยนิยมนิทฺทิฏฺโฐ โส ญาตุํ น อิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ- ‘‘นปตตฺยเนน นรเกตฺยปจฺจนฺติ วุจฺจติ อปจฺเจนาเนน ยสฺสกสฺสจิ อวิเสเสนาปตนมฺภวติ นรเก โสโส ตาย ปุจฺฉาย ญาตุํ น อิจฺฉิโต’’ติฯ

โส วาติ กสฺสายํ ปุตฺโตติ ปุจฺฉายานุโรธเน โส อุปฺปาเทตาเยว ญาตุมิจฺฉิโตติ สมฺพนฺโธฯ ตุสทฺโท เจตฺถาปจฺเจน นรกาปาตสพฺพ ชนชานนิจฺฉาวิเสสโชตโก, ยทิ สิยาติ สมฺพนฺโธ, อตฺตานมฺปิ นิทฺทิเสยฺย น เกวลมุปฺปาเทตารํ, อตฺถิจฺจาทิ ปิตามหสฺส อตฺตโนปิ นิทฺเทเส การณวจนํ, ตํ อปจฺจํ นิมิตฺตํ การณํ, ยสฺส ตํ ตํนิมิตฺตํ ตสฺมา [กตฺวา (โปตฺถเก)] เอวํ ทิฏฺฐิโก หิจฺจาทินา ยถาวุตฺตํ สมตฺเถติฯ

พฺยวหิตชนิเตนาปีติ พฺยวหิเตน กตฺตุนา ชนิเตนาปิ, กรเณ จายํ ตติยา, เหตุมฺหิ วาฯ กสฺมา เอวํ ทิฏฺฐิโกติ อาห ‘ยํ นิมิตฺตํ หิ’จฺจาทิฯ หิสทฺโท ยสฺมาทตฺเถฯ ยสฺสาติ ปุพฺพชสฺส, เตน อปจฺเจน อปตนํ ตทปตนํ ตโต, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘เตน พฺยวหิตชนิเตนาปิ ปุมุนา ปุพฺพโชปิ นรกํ น ปตติ โส ปุพฺพชสฺสาปฺย ปจฺจํ ภวติ ยถาวุตฺเตน นิพฺพจเนนา’’ติฯ ตสฺมาจฺจสฺส ปุพฺเพ วุตฺตยสฺมาตฺยเนนาภิสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุปปตฺยนฺตรมาห-‘อุปจารโตเว’จฺจาทิฯ ปุพฺพ ปุพฺพภาเว สตีติ ปุพฺพสฺส ปุพฺพสฺส วิชฺชมานตฺเต สติฯ พฺยวหิเตน ชนิเต อปจฺเจปิ นิมิตฺตํ อปายาปตการณภาโว อตฺถิเย วาติ สมฺพนฺโธฯ เกสนฺติ อาห-‘ปุพฺเพสนฺติ ปุพฺพชานนฺติ อตฺโถ, เก นาติ อาห- ‘ปารมฺปริเยนา’ติฯ อเภโทปจาเรนาติ ปุพฺพปุพฺพภาเว สติจฺจาทินา วุตฺตนเยน ชนกสฺส วิย ปารมฺปริเยนปุพฺเพสมฺปินิมิตฺตตา วโต ชนกสทิสตฺตา ชนกาว นาม เต สิยุนฺติ เอวมเภเทน อุปจรณโต จินฺตนโตติ อตฺโถฯ อุภยถาติ ญาเยน อุปจาเรนจาติ อุภเยน ปกาเรน, เอวมุภยถาปิ มูลปฺปกติยา ปจฺเจนาภิสมฺพนฺธา กถมนนฺตร [มนนฺตราทิ (โปตฺถเก) (ตตฺถ) โปตฺถเก] ชนิเตนาปจฺเจนาทิปุริสสมฺพนฺโธเยน ตโต ณาทิปฺปจฺจโย สิยาติ นาสงฺกฺนียํฯ

ตโต จาติ มูลปฺปกติโต จ, อปจฺจสามญฺญวจนิจฺฉายนฺติ อิตฺถิ ปุนฺนปุํสกตฺตวิเสโสปคฺคาหิ อปจฺจสามญฺญสฺส วจนิจฺฉายํฯ

เอวมฺมูลกติโต- ปจฺจสามญฺเญน ณาทิปฺปจฺจยํ ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อปจฺจาทิโตปิ โหเตว ณาทิ สามญฺญวิธานาฯ

โส จ พหุลาธิการโต คุรุชนายตฺตตฺตา ตนฺนิโยคาจรเณน ปสตฺเถ เยวาปจฺเจ พฺยวหิตชนิเตปิ อิตฺถิวชฺชิเต สิยาติ ทสฺเสตุมาห ‘นตฺตาทีหิ’จฺจาทิฯ สติเยว คุรุชเน สปฺปธานภาเวน กุจฺฉิเต-ปจฺเจตุ นตฺตาทีวุตฺตีหิ วสิฏฺฐาทีหิ ณาทิปฺปจฺจโย โหติ วาสิฏฺโฐติอาทิ, อิตฺถิยญฺจ น โหติ วาสิฏฺฐีติอาทิฯ

อตฺถโตติ สามตฺถิยโตฯ อปจฺเจ วิธียมาโน ปจฺจโย อปจฺจวตา ชายมาโน ตสฺสาปจฺจนฺติ อตฺเถ ชายติฯ โสจาย มตฺถวิเสโส ฉ(ฏฺฐิยนฺต) ตาภาเว กถํ สิยาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํฯ อนนฺตเร วาปจฺเจ ปุตฺเต-ภิเธยฺย นตฺตาโท วาปจฺเจ-ภิเธยฺยาติ สสมฺพนฺโธฯ กุโตจิ อปจฺจวตา นตฺตาโท เอวฯ อิทญฺจ สพฺพมฺพหุลวจเนว สมฺปชฺชตีติ อาห- ‘พหุลาธิการา’ติฯ อปจฺเจติ เอกวจเนน นิทฺเทเส ปุมุนา นปุํสเกน กริยติ, เตเน กสฺมิํ เยวาปจฺเจ สิยา, น พหูสุ วสิฏฺฐสฺสาปจฺจานิ วาสิฏฺฐานิ, น จิตฺถิ วาสิฏฺฐานิ, น จิตฺถิยํ วาสิฏฺฐีตฺยาสงฺกิยาห-‘อิทญฺเจ’จฺจาทิฯ อิทญฺจ อปจฺจวจนญฺจฯ อิมินา เจตฺถ ตถา นิสฺสยกรณํ ทสฺเสติฯ ตสฺส วจนิจฺฉาภาวโตติ ตสฺส ลิงฺควจนสฺส สุตฺเต วตฺตุมิจฺฉายาภาวโตติ อตฺโถฯ

กิํ ปน การณํ สุตฺเต ลิงฺควจนาวจนิจฺฉายํ ตสฺสาปฺปธานตฺตา เยนเกนจิ ลิงฺคาทินา นิทฺเทโส-วสฺสํ กตฺตพฺโพติ นานนฺตริยกตฺตา ตสฺเสโหปาทานํ, ยถาธญฺญตฺถิโนปลาลาทิโนปฺยปฺปธานสฺโสปาทานนฺติฯ ตโตเยวาห-‘อุปลกฺขียสฺเสตฺถ ปธานตฺตา’จฺจาทิฯ อิตฺถิปุมตฺตยุตฺตชญฺญวิเสโส อุปลกฺขีโย, อปจฺเจตีทมุปลกฺขณํ, สยนฺติ ยถาวุตฺตมุปลกฺขณํ สยํฯ การิยปฺปฏิปตฺติยาติ ปุเม นปุํสเกปจฺเจ-ภิเธยฺเย วิธิ โหติจฺเจวํ การิยปฺปฏิปตฺติยา วตฺตุํ น อิฏฺฐํฯ

วจนนฺตเรปิ อญฺญสฺมิํ วจเนฯ อาณีติ ณิปฺปจฺจยสุตฺตํ วทติฯ อโคตฺตาทิโตติ โยโคตฺตสฺสาทิภูโต น โหติ, ตโต, เตเนว ‘‘อาณี’’ติ สุตฺเต (4-5) วกฺขติ-‘อการนฺตมตฺตโตวายํณิน โคตฺตาทิภูตโต’ติฯ วากฺยสมาสาปีติ ยถาสงฺเขฺยนาหฯ ตสฺมิํ อตฺเถติ ตสฺมิํ วากฺโยปทสฺสิเต อตฺเถ, ตนฺติ วากฺยํฯ สมาสวุตฺติญฺจ นิวตฺเตยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

สติปนาติ วากาเร สติ ตุ อนิจฺจตฺตา ณปฺปจฺจยสฺสฯ โสปีติ สมาโสปิ, สมาโสติอาทินา ปกฺขนฺตรมาหฯ เตน วากฺยสิชฺฌเนนฯ ปกฺเข วากฺยสมาสาปิ สิยุนฺติ ปกฺเข สมาสวุตฺติยา เอว พาธิตตฺตา ปกฺขนฺตเร ณาทิวุตฺติ น พาธียตีติ วากฺยวุตฺติโยปิ สิยุนฺติ อตฺโถฯ

2. วจฺฉา

วจฺฉกจฺจาทินา กจฺจาทิคณํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วิภาเคน นิปฺผตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘วจฺฉาทีหี’ติอาทิมาหฯ ‘‘กณฺโห พฺราหฺมเณ’’ติ คณสุตฺตํฯ ตตฺถ กณฺหสทฺโท พฺราหฺมเณ วตฺตมาโน ณานณาย นปฺปจฺจเย อุปฺปาทยตีติ อตฺโถฯ เอวมาทีหิจฺจาทินา อากติคณตฺตมสฺส ทสฺเสติฯ ‘‘กตาณิโยเว’’ติ คณสุตฺตํ, ทิจฺจาทีสูติ ยโตณฺโย ทิสฺสติ ‘‘ณฺย ทิจฺจาทีหี’’ติ (4-4), เต ทิจฺจาทโย, เตสุ ปาฐาติ ตํสุตฺตปฺปเทเส ‘‘กตา ณิโยเว’’ติ ปาฐาภาเวปิ ทิจฺจา ทีนมากติคณตฺตา ปฐิตเมว นาม ตนฺติ วุตฺตํฯ

ณฺเยติ ณฺยปฺปจฺจเย กเตฯ โคตฺตาทิสทฺทาติ โคตฺเต วํเส อาทิภูตา สทฺทาฯ วํโสติ อนฺวโยฯ โสเยว คาวํ สชาติ สาธารณํ วิชาติวินิวตฺตนํ สกฏาทิวจนํ ตายตีติ โคตฺตนฺติ วุตฺตํ, เตนาห-‘โคตฺตํ วํโส’ติฯ ตสฺสาติ โคตฺตสฺส, ตสฺสาทโย โคตฺตาทโยติ เสโสฯ เกเต โคตฺตาทโยจฺจาห- ‘สญฺญาการิโน’จฺจาทิฯ วจฺฉาทโย นตฺตาทิโน อปจฺจสฺส อปจฺจํ ตทปจฺจาทิ จาติ ทสฺเสตุมาห-‘นตฺตาทิโน’จฺจาทิฯ

3. กตฺติ

ฆปสญฺญนฺตาเวตฺถ ภียฺโย กตฺติกาทโยติ คยฺหนฺติฯ ยทิ ปเนตฺถ อญฺเญปิ คยฺหนฺติ, อตฺถิ ปณฺหิอาทโย เกจิเยว กตฺติกาทีสุ อนฺโตคธา โหนฺตีติ วตฺตุมาห- ‘เอตฺถา’ติอาทิฯ วินตา สุปณฺณมาตา, เตหีติ วิธวาทีหิฯ วิธวาทิคณํ ทสฺเสติ ‘พนฺธก’จฺจาทิฯ วิคโต ธโว ปติ อสฺสาติ วิธวา, พนฺธกี อภิสาริณีฯ