67. อิตฺถิ

อิตฺถิสทฺเทน อิตฺถิลิงฺคํ คหิตํ น อิตฺถี, ตคฺคหเณ สติ ‘อิตฺถิยํ วตฺตมาเน’ติ วุตฺติคนฺถสฺส อิตฺถิสงฺขาเต อตฺเถ วตฺตมาเนติ อตฺโถ คยฺเหยฺย, เอวํ สติ ‘กลฺยาณิปฺปธานา’ติ เอตฺถาปิ ปุมฺภาโว ปสชฺเชยฺย… ปธานสทฺทสฺส กลฺยาณิยํ วตฺตมานตฺตาติ อาห- ‘อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺเค’ติฯ อถ อิตฺถิยนฺติ เอตฺตเก วุตฺเต กถํ ตคฺคหณํ สิยาติ อาห-‘วิเสสเน’จฺจาทิ, เอกตฺเถติ วุตฺเตปิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนติ อยมตฺโถ วิญฺญายตีติ อิตฺถิยนฺติ วจนมนตฺถํ สิยาติ สมตฺถมญฺญถานุปปตฺติยนฺติ อิตฺถิยนฺติ วิเสสนมิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหเณติ อาห- ‘วิเสสเน’จฺจาทิ, อิตฺถิยนฺติ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว คหณนฺติ สมฺพนฺโธฯ พฺยวจฺเฉชฺชาภาวา วิเสสนมนตฺถกํ สิยาติ เอกตฺเถอิจฺจเนเนว อิตฺถิยํ วุตฺติยา (คมฺม) ภาวโตติ ภาโวฯ ปุเม ปุลฺลิงฺเค วตฺตมาโน สทฺโท ปุมาสทฺโท, สกโลติ ปเทสสกโล หิ คยฺหติ… กสฺสจิ สุตฺตตฺถสฺส ปุถภูตตฺตา, เตเนวจาห- ‘อิตฺถิยนฺตุ น วตฺตตฺเต’ติฯ

69. สพฺพา

วตฺตนํ เอกสฺมิํ อตฺเถ อธิตฺถิจฺจาโท อิตฺถิวิสิฏฺเฐ สตฺตมิยตฺถาโท, วาสิฏฺโฐจฺจาโท วสิฏฺฐาทิวิสิฏฺเฐ อปจฺจาโท, ปุตฺตียติจฺจาโท ปุตฺตาทิวิสิฏฺเฐ อิจฺฉาทฺยตฺเถ ปวตฺติ, เตนาห-‘เอกตฺถีภาโว’ติฯ สามญฺญ คหณตฺถนฺติ อิมินา มตฺตสทฺทสฺส กสิณตฺเถ ปวตฺติมาหฯ

70. ชายา

เอวนฺติ อิมินา อิตรีตรโยเค จตฺถสมาสํ วิภาเวติฯ ชานิชายา, สทฺทนฺตเรนาติ ชานิสทฺเทน ตถาสทฺโทปทิฏฺเฐน ทํ ชํ สทฺทนฺตเรน จ, เกสญฺจิติ ขรีคตนฺติอาทีสุ ‘ขรี’ติอาทีนํ เกสญฺจิ, ขรีติ ขรตฺเถ วตฺตมาโน-ยํ สทฺโท นิยตวิสโย… คตสทฺทํ วินา อญฺญตฺถ อทิฏฺฐตฺตา, นายมฺปโยโคติ ตุทมฺปติปฺปโยคํ นิวตฺเตตฺวา เหตุมาห- ‘อาคเม’จฺจาทิ, อญฺเญหิ จาติ อิมินา รูปสิทฺธิํ คณฺหาติฯ

75. อน

นนุ สุตฺเต‘สเร’ติ เอตฺตกํ วุตฺตํ‘สราโท’ติ กถํ ลทฺธนฺติ อาห-‘สเร’ติอาทิ, วณฺเณ ยนฺตนฺตทาโทติ สิฏฺฐวจนํ, วณฺเณ ปรภูเต ยํ การิยํ วิธียเต ตํ โส วณฺโณ อาทิ ยสฺส ตํ ตทาทิ, ตสฺมิํ ตทาโท อุตฺตรปเท สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ, ขาธาตุโต กฺตปฺปจฺจเย วิหิเต รสฺเสนากาเรเนวายมฺปโยโค, น วิสุํ อกาเรนาติ ทสฺเสตุํ น อากฺขาตํ อนกฺขาต ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ อุตฺตรปทาทิ สรสฺส รสฺสตฺต’นฺติ วุตฺตํฯ

76. นขา

สญฺญาสทฺเทสุจาติอาทินา อวยวตฺถนิรเปกฺขานมฺปิ ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต สพฺเพสเมว สทฺทานํ นิปฺผนฺนวาจิตญฺจาตฺตโน ทีเปติ, ยถากถญฺจิ นิปฺผตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถนิจฺฉโย, เตน สญฺเญจฺจาโท-ธิปฺปายํ วิวรติ ‘ยํกิญฺจิ’ตฺยาทินา, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, น อิตฺถิ ปุมนฺติ สมาเส นิปาตเนนิมินา นปุํสกาเทโส [นปุํสกนิทฺเทโส (โปตฺถเก)] ติ ทสฺเสติ ‘น อิตฺถิ’จฺจาทินาฯ ขี-ขเย, ขร-วินาเส จาติ หิ เอเตหิ ‘น ขียติ น ขรตี’ติ อตฺเถ ‘‘ภาวการเกสฺว ฆณ ฆกา’’ติ (5-44) อปฺปจฺจเย’ น ขย น ขร’อิติ ฐิเต ขตฺตาเทโสติ อาห- น ขียติ’จฺจาทิฯ

77. นโค

เอวนฺติ อิมินา คจฺฉตีติ วากฺเย กฺวิปฺปจฺจยาทิํ ทสฺเสติ, วิเสโส ปเนตฺถ นญฺสฺส(โฏ) วสโล จณฺฑาโล, สีเตน กรณภูเตนฯ

78. สห

ตตฺถ ตสฺมิํ ปรภูเต, ยสฺส จ ฌตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

80. อป

อปฺปจฺจกฺขํ ปจฺจกฺขญาเณนานุปลพฺภนียํ ตมฺปนาตฺถโต-นุเมยฺยเมวฯ ตสฺมิํ คมฺมมาเน ยมาเทโสติ เกนจิ ลิงฺเคนาธิคเตนานุมานญาเณนานุเมยุตฺตมคฺยาทิโนติ ทสฺเสตุมาห- ‘กโปเต’จฺจาทิฯ กโปตาทิภาเวติ กตฺถจิ ฆราโท กโปตวาตมณฺฑลิกาทีนํ ทสฺสนวเสน สพฺภาเว สติฯ อคฺยาทิทสฺสนโตติ อคฺคิปิสาจาทิทสฺสนโต, อญฺญตฺราปีติ ฆราทิโต อญฺญตฺร, กโปตวาตมณฺฑลิกาทิโน ลิงฺคสฺส, อคฺยาทิโยคนฺติ อคฺคิอาทีหิ อนุเมยฺเยหิ สมฺพนฺธํฯ มนฺตฺวาติ อนุมานญาเณน ชานิตฺวาปโยโคติ สาคฺคิสปิสาจาติ ปโยโคฯ