44. อสํ

อติกฺกนฺตมงฺคุลิโยติ วิคฺคโหฯ ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ปรวิคฺคเหนาตฺถมาห, ทฺเว องฺคุลิโย ปมาณมสฺสาติ วิคฺคเหเนวํ สมาโส ตโต มตฺตปฺปจฺจเย ตคฺฆปฺปจฺจเย วา ตสฺส ‘‘โลโป’’ติ (4-123) อิมินา โลเป กเต วิเสสนสมาสา อกาโรติ ทสฺเสตุํ ‘กถ’มิจฺจาทินา ยํ วุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘อญฺญปทตฺเถ’จฺจาทิ วุตฺตํฯ สมาสวิธานํ อโตปีติ มตฺตาทิปฺปจฺจยโลปํ กตฺวา ‘‘วิเสสนเมกตฺเถเน’’ติ (3-11) สมาสวิธานา, อถ นายมงฺคุลิสทฺเทเนวํ สมาโส, มาเน ปจฺจยโลปวเสน วินาว อปฺปจฺจเยน นิฏฺฐปฺปตฺตีติ มนฺตฺวา ‘องฺคุลสทฺโท วา’จฺจาทินา ยํ วุตฺติยํ วุตฺตํ ตตฺถ อาสงฺกํ วิรจยติ ‘อเถ’จฺจาทิฯ ทฺวงฺคุลสทฺทสฺส ปมาณินิวตฺตนโต กถญฺจิปิ อญฺญปทตฺถตา สิยาติ ‘ยถา ตถา อญฺญปทตฺเถ วตฺตตู’ติวุตฺตํฯ นนุ นิรงฺคุลนฺตฺยาทิ สพฺพมงฺคุลสทฺเทน สาเธตุํ สกฺกา, ตถา สติ กิมงฺคุลิ สทฺทา อปฺปจฺจยวิธาเนเนตฺยาสงฺกิย ปโยชนนฺตรํ อปทิสิตุมาห- ‘สพฺพตฺเถ’จฺจาทิฯ องฺคุลิสทฺทโต อปฺปจฺจเย อวิหิเต นิรงฺคุลิจฺจาทิปิ สิยา ตนฺนิวตฺตนเมตฺถ ปโยชนนฺติ ทสฺเสติ ‘องฺคุลิสทฺทนิวตฺตนตฺถ’นฺติฯ

45. ทีฆา

ทีฆรตฺตนฺตฺยาโท นานุสิฏฺฐตฺตา ลิงฺควิเสสสฺส กถํ นปุํสกตฺตเมวิจฺจาสงฺกิย โจเทติ ‘นนุเจ’จฺจาทิฯ นายํโทโสจฺจาทินา ปริหรติฯ ‘‘ลิงฺคํ นานุสาสนียํ โลกนิสฺสยตฺตา ลิงฺคสฺสา’’ตีทมาลมฺพ วทติ ‘โลเก’ติอาทิฯ อถวาติ ปกฺขนฺตโรปทสฺสนตฺเถ นิปาโต, วิภชฺชาติ วิภชิตฺวาฯ กฺวจีติ โยควิภาเคนาติ อธิปฺปาโยฯ

อโหรตฺตนฺติ สมาหาเร (จตฺถ) สมาสา นปุํสกตฺตํฯ อติรตฺโตติ ปุลฺลิงฺเค ปาทิสมาโส, สมุทายสทฺทสฺสาปฺยวยเว วุตฺติ สพฺภาวโต เอกเทสวจโน ปุพฺพรตฺตาโท รตฺติสทฺโทจฺจาห-‘ปุพฺพา จ สา รตฺติ จา’ติอาทิฯ เอวเมกรตฺตนฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ… ตสฺส สมาหาเรน สมาสตฺตาภาวาฯ นปุํสกลิงฺคมฺปน โลกสนฺนิสฺส ยตฺตา วิญฺเญยฺยํฯ

อสมาสนฺตปกฺเขติ สมาสนฺตอปฺปจฺจยสฺสาภาวปกฺเขฯ ปุพฺพา อติกฺกนฺตา รตฺติ ปุพฺพรตฺตี(ติ รตฺติ สทฺโท) เนกเทสวจโนติ สมาสนฺตาภาโวฯ

46. โคตฺว

นนุเจจฺจาทินา ยถาปาทิตโทสํ นายํ โทโสติ ปริหรติฯ สฺยาทิโลปสฺสิจฺจาทินา สุลภสฺยาทิ โลปโต ปฺยสุลภตทฺธิต โลโปว อโลเปตีมินา ปรามฏฺฐุํ ยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

47. รตฺติ

รตฺตินฺทิวํ ภุญฺชตีติ ปโยเค อาเธยฺเย โภชนสงฺขาเต อเปกฺขิเต รตฺยาทโย อาเทยฺยสาเปกฺขา, เตสมฺปิ อิมินา นิปาต เนเนวาติมตา สมาสสฺส สิทฺธีติ ทสฺเสนฺโต อาห- ‘รตฺตนฺทิว’นฺติอาทิ, รตฺติ จ ทิวาจาติ วิคฺคโห, จตฺถสมาเส ตุ ร(ตฺตินฺทิ) วาฯ